Без рубрики
«Бір жағынан алып қарасақ, Қазақстан қытай билігінің синьцзяндық мәселеге асқан сезімтал тұрғыда қарайтындығын түсінеді. Ал, бір жағынан қазақ диаспорасының жайы Қазақстанның ішкі саясатының басты бағыттарының бірі. Сыртта жүрген өз азаматтары Отанының қорғауында болады», – деп арнайы cabar.asia ақпарат көзіне жазған мақаласында саясаттанушы Берікбол Дүкеев айрықша атап көрсетті.
«Натоиҷи амалиёти вижаи давлати Тоҷикистон дар моҳи октбяр алайҳи аносири ҷиноӣ дар Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон мусбат арзёбӣ мешавад. Аммо мардуми маҳаллӣ аз пайваста ворид кардани нерӯҳои мусаллаҳ ба вилоят ибрози норизоятӣ мекунанд. Дар айни ҳол, ҳеч ихтилофе миёни давлати марказӣ ва Хоруғ дар сатҳи ниҳодҳои давлатӣ дида намешавад.» Ин нуктаро коршиноси масоили сиёсӣ Муслимбек Буриев дар мақолаи вижаи худ барои хабаргузории cabar.asia зикр кардааст.
Муслимбек Буриев – ширкаткунандаи мактаби таҳлилии cabar.asia (далее…)
«Аймактык саясаттын тартипке келтирилбегендигинин далили катары, аймактарга жеңилдетүүлөрдүн берилиши экономикалык көрсөткүчтөрдүн натыйжасында эмес, Жогорку Кеңештин кайсы бир эл өкүлүнүн кысымынын негизинде ишке ашып жаткандыгын айтууга болот. Аймак ичиндеги тармактарды колдоо багытында чечимдерди кабыл алууда ведомстволук чачкындык сакталып, республикалык жана жергиликтүү башкаруу органдарынын иш-аракеттеринде шайкештиктин жоктугу байкалууда», — деп белгилейт cabar.asia аналитикалык порталына жазылган макаласында Шерадил Бактыгулов, мамлекеттик башкаруу боюнча эксперт.
Кыскача сереп:
- Президент Сооронбай Жээнбеков аймактарды өнүктүрүүгө байланыштуу тутумдук мүнөздөгү эки чоң көйгөйдү белгилеген;
- Дүйнө жүзүндө реформанын бир абсолют катары кабыл алынган бирдиктүү формуласы жок;
- 90-жылдардын башында жүргүзүлгөн жер реформалары тилектерди орундата алган жок: айыл жерлеринин экономикалык өндүрүшү табигый жана майда товардуу өндүрүшкө айланды;
- 2007-жылы «борбор — жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу» түрүндөгү эки деңгээлдүү бюджет болуп, кийинчерээк токтотулган.
2018-жыл Кыргызстандын аймактарын өнүктүрүү жылы деп жарыяланган. Фото: varandej.livejournal.com Кыргызстандагы экономикалык кризис ачык байкалган аймактык мүнөзгө ээ. Регионалдык жаатта өндүрүштүн, кызмат көрсөтүүлөрдүн төмөндөшүнүн деңгээли менен факторлору кескин айырмаланып турат. Ошондуктан аймактардын көйгөйлөрү өлкөнүн өнүгүшү менен элдин жыргалчылыгына түздөн-түз таасир этет. Ушуга байланыштуу 2018-жыл Кыргызстандын аймактарын өнүктүрүү жылы деп жарыяланган.
Иш пландарына аймактарды өнүктүрүүнүн салттуу чаралары менен катар жаңы иштелип чыккан иш-аракеттер да киргизилген. Салттуу иш-чаралардын ичинде орто жана чакан ишкердикти өнүктүрүү, жолдорду, билим берүү мекемелерин куруу, ичүүчү суу жана маалыматтык кызматтар менен камсыздоо аракеттери бар. Көбүрөөк кызыгууну акыркы 20 жылдын ичиндеги саясий баталиялардан улам Кыргызстандын айрым саясатчылары көңүл бурбай, таптакыр унутта калтырган иш-чаралар жаратууда.
Президент Сооронбай Жээнбеков сүйлөгөн сөзүндө тутумдук мүнөзгө ээ эки чоң көйгөйдү белгилеп кеткен.
Биринчиси – аймактардын өнүгүшүндө дисбаланс бар. Бул болсо, бюджеттик жана инвестициялык каражаттардын кайсы бир эл өкүлү же жогорку кызматтагы аткаминердин таасири алдында алардын туулуп-өскөн аймагына же айылына багытталып жаткандыгы менен байланыштуу. Натыйжада эч кандай мектеп же оорукана салынбаган айылдар менен райондор көбөйүүдө. Башкача айтканда кээ бир жерлерге абдан көп инвестиция жумшалууда, кээси болсо куру калууда.
Өлкөдөгү аймактар боюнча кыстырма маалымат:
Экинчи көйгөй – борбордо жана ар кайсы жерлерде бийлик органдары менен башкаруу органдарынын өз ара аракеттешүүсүнүн калыптанып калган практикасы маанилүү оңдоп-түздөөлөргө муктаж. Жөнөкөй тил менен айтканда, мамлекеттик органдар менен катар эле, чет өлкөлүк жана эл аралык уюмдардын долбоорлору тарабынан аткарылган бир катар кийлигишүүлөрдүн натыйжасында пайда болгон башкаруу системасы жер-жерлердеги реалийлерге дал келбейт. Реформаторлор кез-кезде гана жергиликтүү калк менен тегерек столдо жолугушуп коюп, калган учурда өздөрүнүн отчёттору менен алек. Ошондуктан, түрдүү багыттагы реформаторлор өзүнчө, жергиликтүү бийлик — өзүнчө, ал эми өлкөнүн жарандары болсо өздөрүнүн жашоосу менен алек.
[pullquote]Түрдүү багыттагы реформаторлор өзүнчө, жергиликтүү бийлик — өзүнчө, ал эми өлкөнүн жарандары болсо өздөрүнүн жашоосу менен алек.[/pullquote]Буйрукта дагы бир жакшы учур бар. Бул болсо, 27 жыл бою топтолуп келген аймактардын көйгөйлөрүн бир жылдын ичинде чечүү мүмкүн эмес экендигин аңдап түшүнгөндүк. Ушул себептүү бул жерде кеп «…аймактарды колдоо жана социалдык-экономикалык өнүгүү саясатын түбү менен өзгөртүүнүн негиздерин пайда кылуу, алардын ар бири үчүн узак мөөнөттүү программаларды кабыл алуу, булардын негизинде ар жыл сайын өткөрүлүүчү иш-чаралардын пландарын бекитип, жүзөгө ашыруу» тууралуу болууда.
Депутаттар менен аткаминерлердин башка аймактардын эсебинен туулуп-өскөн жерлерин мыктылоо көндүмдөрүн жоюуга мүмкүн болобу? Ар кайсы уюмдардын «жылмакай жазылган» долбоорлорунун эмес, аймактардын муктаждыктарына жооп бере турган өнүгүү программаларын иштеп чыга алабызбы? Абдан татаал, бирок зарыл жумуш.
Алгач стереотиптерден, эң эле биринчи Кыргызстан жөнүндө чет өлкөлүк стереотиптерден кутулушубуз керек. Акыркы убактарда түрдүү шылтоолор менен жана ошондой эле эч кандай себепсиз кыргызстандыктарга Грузияны мисал келтиришүүдө. Биз Грузиянын жетишкен ийгиликтерине кубанабыз, бирок ал жерде натыйжалуу болгон нерсе башка мамлекеттерде ошондой эле натыйжага жетпей калышы ыктымал.
Ар бир өлкөгө өзүнө жарашкан реформа болушу зарыл
Жалпыга маалым фактылар айтып тургандай эле, 2004-жылдан 2006-жылга чейинки мезгил аралыгында Грузияга берилген чет өлкөлүк жардамдардын көлөмү болжол менен 1,1 млрд. АКШ доллары же болбосо Грузиянын 2004-жылдагы ИДП 25% түзгөн. Мындан тышкары, 2008-2010-ж.ж. Батыш мамлекеттери 4,5 млрд.АКШ долларын бөлүп, булардын ичинен 2,5 млрд.доллар – төмөнкү пайыздык өлчөмдөгү карыз, ал эми 2 млрд.доллар — грант катары берилген.
2011-жылы “Миң жылдыктын чакырыктары” корпорациясы (АКШ мамлекеттик департаментине караштуу) Грузияга ишкердикти өнүктүрүү үчүн 500 млн.доллар, кийинчерээк жол салуу үчүн дагы 140 млн.доллар бөлгөн. Булар негизги ири каражаттар болуп саналат. Аталган каражаттарга Грузия армиясын камсыздоо жана башка тармактарга төлөнгөн каражаттарды да кошуу керек. Мындай сандардын катарын дагы толуктап кете берсе болот, бирок факт факт боюнча калат – алты жылдын ичинде Грузияга алты миллиард доллардан ашык жардам көрсөтүлүп, булардын көпчүлүк бөлүгү – гранттар болгон. Акча каражаттары реформалар үчүн эмес, «Ири Каспий геостратегиялык оюнунда» Батыштын тарабында болгондугу үчүн берилген.
Өнүгүүнүн мындай стратегиясын тандап алуу – бул Михаил Саакашвилинин саясий режимин тандоо болуп эсепетелет. Аталган стратегия азыркы күнгө чейин ийгиликтүү ишке ашырылып келе жатат. Бул жерде биз эки фактыны түшүнүшүбүз керек. Биринчиси – Грузиядагы «керемет» Батыш тараптан каржылоого негизделип, мындай каражатка алар чоң ийгиликтерге жете алат болчу. Экинчиси – дүйнө жүзүндө абсолют боло турган реформатордук ык-амал жок.
[pullquote]Дүйнө жүзүндө абсолют боло турган реформатордук ык-амал жок.[/pullquote]Грузиянын реформалары өзү үчүн жакшы, бирок мында баарыбызга сабак болчу нерсе – чет өлкөлүк консультанттардын кеңешин азыраак угуш керек. «Башкалардын монастырына өз эрежеси менен» барган адамдар жеке максаттарын ишке ашырууга аракеттенип, реалдуу натыйжалар тууралуу ойлонушпайт. Грузиндер көбүрөөк өздөрүн угушкан.
1990-жылдардын катачылыктары
Чет өлкөлүк кеңешчилердин калыптары боюнча 1990-жылдары башталган жер реформасынын натыйжасында айыл чарба тармагында агрардык өндүрүштүн негизги каражаттары болгон жерлер, айыл чарба техникасы, жабдуулары жана мал чарбалары жеке менчикке өтүп кеткен (башкача айтканда, таратылып берилген). Жүргүзүлгөн реформалар элдин тилегин орундата алган жок: аталган стратегиялык тармак табигый жана майда товардуу өндүрүшкө айланган. Аймактарды өнүктүрүүнүн экономикалык базасы ушундайча кыйроого туш болгон.
Бүгүнкү күндө дыйкан чарбасында айдоонун орточо өлчөмү болгону 2,7 га, сугат айдоосунуку – 1,9 га түзөт. Баарынан көп айдоо жери – 5,7 га (сугат айдоосу – 4 га) Чүй областынын фермерлерине, ал эми эң аз айдоо – 1,2 га (сугат айдоосу -0,7 га) Жалал-Абад областынын фермерлерине таандык. Жер үлүштөрүнүн өлчөмүнүн аздыгы өндүрүштүн примитивдешүүсүнө алып келүү менен бирге натыйжалуу айыл-чарба өндүрүшүн уюштурууга тоскоолдук жаратат.
[pullquote] Айыл тургундардын арасында бөлүштүрүлгөн жер тилкелери айыл-чарбанын өнүгүүсүнө өбөлгө түзбөй жатат. [/pullquote]Мунун бардыгы айыл-чарбалык максаттагы жерлердин бир бөлүгүнөн ажыроо менен коштолууда.
Менчикке чыгарылган мүлк, уюштурулган дыйкан чарбалары жана башка индикаторлордун көрсөткүчтөрүнүн артынан түшүп алуу каражаттар менен максаттарды аралаштырып салды. Мисалы, менчиктештирүү – реформанын ийгиликтеринин көрсөткүчү катары каралып келген. Чындыгында бул көбүрөөк фундаменталдуу максаттарга жетүүнүн каражаты болуп саналат. Ал тургай рыноктук экономиканы же демократиялык коомду түзүү өзүнөн өзү чоң мааниге ээ эмес. Булар калктын жашоо деңгээлин жогорулатуунун, ошондой эле адилеттүүлүк принцибине негизделген туруктуу өнүгүү үчүн пайдубалды орнотуунун факторлору катары олуттуу мааниге ээ.
Көз карандысыздыктын алгачкы жылдарында жүргүзүлгөн реформалардын натыйжасында жеке менчиктүүлүк кызыкчылыктар борбордук жана жергиликтүү бийлик өкүлдөрүнүн жемкорлугу жана мүлктү менчикке чыгарып алуу жолдору аркылуу коомдук тартиптин бузулушуна алып келген. Ал эми ошол эле учурда калктын жашоо деңгээли төмөндөй берген.
Башкалардай эле болуп калдык
Реформалар жогорку билимге ээ, илимий даражасы жана «Биз башкалардан кем эмеспиз» деген башка регалиялары бар кишилер тарабынан илгерилеген. Жыйынтыкта тескерисинче болду – аймактык-чарбалык байланыштар бузулду. Колхоздор менен совхоздор жөн гана айылдык аймак, ал эми алардын жетекчиликтери айыл өкмөтү болуп өзгөртүлдү. Коммунисттик партиянын райкомдору менен обкомдорунун ордуна райондук жана областтык мамлекеттик администрациялар келди (азыр өкмөттүн райондор менен областтардагы өкүлчүлүктөрү).
Натыйжада эки райондун ортосунда орун алган айылдык аймактар түзүлүп, ошол эле учурда эч кайсы аймакка кирбей калган айылдар да пайда болду. Айылдык аймактар өлчөмдөрү боюнча бирдей болгон жок. Менчиктештирүү тармак аралык байланыштардын жоюлуп кетүүсүнө жол ачты. Себеби, колхоздор менен совхоздор монокультуралык мүнөздө (мал чарбалык, өсүмдүк чарбалык ж.б.) болгон.
Салыктар менен төлөмдөр шаардык, айылдык, райондук жана областтык бийлик органдары үчүн бюджетти толуктоонун жалгыз булагы болуп калды. Буга кошумча, физикалык жана юридикалык жактардын ыктыярдуу жана башка бардык төлөмдөрү салыктык (милдеттүү) мүнөзгө ээ болду.
Башкаруу түзүмдөрүнүн (башкаруудагы советтик ык-амалдарга шайкеш келген) аталыштарынын өзгөртүлүшү жана жаңы экономикалык шарттарда алардын функциялары менен ыйгарым укуктарынын кыскартылышы бир гана аймактардын ортосунда эле эмес, аймактардын ичинде дагы чарбалык байланыштардын үзүлүшүнө алып келди.
Натыйжада экономикадагы кризистик процесстер бардык аймактарга тарады. Макроэкономиканын тилин колдонсок, ички рыноктун тарышы, инфляция менен төлөмдү аткарбоонун өсүшү, тышкы атаандаштыктын чыңалышы ж.б. пайда болду.
Жогоруда келтирилген факторлор башкалар менен биригип, экономиканын аймактык дезинтеграциясынын мүнөздүү багытын белгиледи. Товарлардын негизги түрлөрү боюнча аймак аралык алмашуу иш-аракеттери токтоду. Андан ары, транспорттук чыгымдардын өсүшү чарбалык байланыштардын пайдалуулугун жоготуп, аймактардын Кыргызстандын экономикалык жана саясий өзөгү болгон Бишкек шаарынан обочолонуп, коңшу мамлекеттерге багытталуу коркунучун туудурду.
[quote]Барган сайын аймактардын ортосунда жашоо деңгээли боюнча айырмачылык өстү. Реформалардын жүрүшүндө аларды жасоонун темпи менен багыттарында олуттуу өзгөчөлүктөр байкалган. Жеңилдетүүлөр менен көмөкпулду колдонууга таянган аймактарды реформалоонун моделдери жалпысынан мүмкүнчүлүктөрүн түгөтүп бүтүрдү. Тандалып алынган трансферттер аркылуу бюджеттик тегиздөө ыкмалары жергиликтүү бийлик органдарынын агым боюнча жүрүүсүнө шарт түзөт, бирок ошол эле учурда аймактарды өнүктүрүүнү өбөлгөлөбөйт.[/quote]Борбор менен аймактардын ортосундагы өз ара аракеттешүүдө салыктык-бюджеттик тутумдун асимметриясы келип чыкты. Аймактардын маанилүү бир бөлүгү республикалык бюджеттен көмөкпул менен камсыздалса, толугу менен көмөкпулдун эсебинен жашаган райондор да бар. Бюджеттик каражаттарды эл өкүлдөрү менен аткаминерлердин кысымынын натыйжасында алардын туулуп-өскөн жерлеринин муктаждыктарына багыттоо практикасы да жайылды.
[quote]Дотациялар менен «депутаттар жана аткаминерлердин муктаждыктары» жергиликтүү өзүн-өзү башкаруунун «алтын 2007-жылын» аягына чыгарды. 2007-жылы «борбор-жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу» деп аталган эки деңгээлдүү бюджет бар болгон. Ошол унутулгус жылы жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдары натыйжалуу иштей баштаган. Акча каражаттары областтык жана райондук деңгээлде артка кайтаруусуз жана «чөгүүсүз» толук өлчөмдө түшүп турган. Жергиликтүү мамлекеттик башкаруу органдары ЖӨӨБ органдарынын иштөөсүнө кийлигишүүнү токтотушкан. [/quote]Дотациялык аймактар мамлекет менен жергиликтүү калктын алдындагы милдеттерин аткаруу үчүн каражат жетишсиздигине туш болду. Башкаруу «вертикалынан» кол жууп калуу коркунучу менен социалдык жарылуу коркунучу эки деңгээлдүү бюджет практикасынын токтотулушуна алып келип, ЖӨӨБ «алтын жылын» аягына чыгарды.
Жамандыктын өзөгү эмнеде?
Кыргызстанда Аймактарды өнүктүрүү жылы аяктап жатат. Аймактарга колдоо көрсөтүү багытында жакшы иштер аткарылды. Ошол эле учурда тутумдук мүнөздөгү көйгөйлөр да пайда болду. 1993-жылдан бери практикада ишке ашырылып келген мамлекеттик аймактык саясат негизинен кыска мөөнөттүк маселелерди чечүүгө жана кескин кырдаалдарды жоюуга багытталган. Бул абалга байланыштуу жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдары менен жергиликтүү мамлекеттик администрациялар көңүл буруусуз калтырылып, экономика жана башка тармактардагы саясаттар мурункудай эле Бишкекте иштелип чыгып, министрликтер менен ведомстволордун борбордук аппараттарында кала берген.
[quote]Аймактык саясаттын тартипке келтирилбегендигинин далили катары, аймактарга жеңилдетүүлөрдүн берилиши экономикалык көрсөткүчтөрдүн натыйжасында эмес, Жогорку Кеңештин кайсы бир эл өкүлүнүн кысымынын негизинде ишке ашып жаткандыгын айтууга болот. Аймак ичинде тармактарды колдоо багытында чечимдерди кабыл алууда ведомстволук чачкындык сакталып, республикалык жана жергиликтүү башкаруу органдарынын иш-аракеттеринде шайкештиктин жоктугу байкалууда.[/quote]Мындан тышкары, реформалардын жүрүшү кызмат көрсөтүү тармагынын өнүкпөөсү менен күчөгөн чарбалык ишмердүүлүктүн түрлөрүнүн тар чөйрөсүндө адистештирүү (туризм, картофель, төө буурчак өстүрүү ж.б.) кошулуп, бир катар объективдүү өзгөчөлүктөрдүн таасиринен улам кыйынчылыкка учуроодо.
Жогоруда айтылгандардан улам, туура эмес жүргүзүлгөн аймактык саясаттардын ошол жерлердеги кризистик кубулуштарды созуп жибергендигин белгилеп кете алабыз. Ал эми узакка созулуп кеткен кризис өз кезегинде аймактардагы коомдук-саясий абалга терс таасирин тийгизген. Мамлекеттик ресурстар түгөнгөндөн кийин, социалдык туруктуулукту орнотуу милдети жарандардын өз мойнуна, ошондой эле ресурска ээ эмес аймактарга жүктөлгөн.
Сунуштар
Аймактардагы абал өзгөчө көңүл бурууну талап кылууда. Мындан аркы реформалоо программаларын иштеп чыгууда төмөнкүлөрдү эске алуу зарыл:
Аймактарда реформа жүргүзүүгө таасир эткен факторлордун үч тобу бар:
- Жаратылыштык-ресурстук потенциалы боюнча аймактарды адистештирүү;
- Аймактардагы экономиканын түзүлүшүнүн теңдемделбешине алып келген республикалык функцияларды (коргоо, тышкы экономикалык ж.б.) аткаруу;
- Транспорттук коромжулар менен жумушчу күчүн кайталап даярдоо багытында чыгымдардагы айырмачылыктарды аныктаган аймактын географиялык абалы.
Андан кийин, финансылык көрсөткүчтөр аймактардын чыныгы муктаждыктарын чагылдырбайт. Демек, борбордук башкаруу органдарынын деңгээлинде башкаруу боюнча чечимдерди, айрыкча аймактарды финансы менен камсыздоо багытында чечимдерди кабыл алуу үчүн негизги критерий катары кызмат кыла албайт.
ЖӨӨБ финансылык абалына объективдүү баа берүү үчүн жергиликтүү бюджеттин абалы жана алынган кирешенин көлөмү сыяктуу салттуу көрсөткүчтөрдү талдоо менен гана чектелбестен, көрсөткүчтөрдүн кененирээк тутумун колдонуу зарыл.
Дагы бир маанилүү багыт катары, аймактарды территориялык жактан уюштурууну мыктылоо иш-аракети байкалууда. Мамлекеттик башкаруунун «область – район» деп аталган эки деңгээлдүү системасы жер-жерлерде олуттуу кыйынчылыктарга учуроодо. Мамлекеттик органдардын бир звенолу түзүлүшкө өтүшү көбүрөөк оптималдуу болуп эсептелүүдө. Мында жергиликтүү соттук инстанциялардын системасына өзгөчө көңүл бурулушу керек. Ошондой эле, «область – район» бир звеносун жоюуда ыйгарым укуктуу өкүлчүлүктөрдүн жетекчилеринин ыйгарым укуктары менен жоопкерчиликтери күчөтүлүүсү зарыл. Аларга тийиштүү жерлерде министрликтер жана ведомстволордун аймактык түзүмдөрү менен аларга караштуу уюмдарын ишмердүүлүгүн координациялоо милдети жүктөлөт.
Дагы бир перспективдүү багыт катары, аймак аралык кызматташууну күчөтүү иш-аракети эсептелет. Аймактардын экономикалык кызматташуусун активдештирүү ченемдик-укуктук документтердин үстүндө иш жүргүзүү менен коштолушу керек. Транспорт, маалымат тармагы жана башка инфратүзүмдү өнүктүрүү боюнча иштерди да андан ары улантуу талап кылынат. Бирок, мындай иштерди ички талаптарды божомолдоо жана моделдөө ыкмаларын, ошондой эле бир катар экономикалык аспаптарды колдонуу менен аткаруу керек.
Мындай ык-амалдарды колдонуу аймак аралык кызматташууну мамлекеттик жөнгө салуу механизминин концепциясын иштеп чыгууга мүмкүнчүлүк жаратат. Анын ишке ашырылышы аймактардын ортосундагы байланышты бекемдеп, алардын өнүгүшүндөгү негативдүү тенденцияларды жеңип чыгууга жардам берет.
Бул макала Норвегиянын Тышкы иштер министрлигинин каржылоосу менен ишке ашырылган «Giving Voice, Driving Change — from the Borderland to the Steppes Project» долбоорунун алкагында даярдалды. Макалада орун алган пикирлер редакциянын же донордун позициясын чагылдырбайт.
«Ўзбекистонда давлат модели аллақачон шундай шаклланиб бўлганки, норасмий алоқалар биринчи ўринда туриб, расмийлари ясама ҳолатга айланган. Айнан шундай муҳитда мамлакатдаги турли сиёсий гуруҳлар ҳукумат алмашиши ҳақида гапира бошламоқда. Уларнинг фикрича, Ўзбекистон ҳукумати мамлакатда юзага келган янгича муҳитнинг талабларига жавоб бермайди», — дейди сиёсатшунос Рафаэл Сатторов ўзининг cabar.asia учун ёзган махсус мақоласида.
Ҳақиқатан, бош вазир Абдулла Арипов президентнинг энг ишонган одамларидан бири бўлишига қарамасдан, унинг номзодини бошқасига алмаштириш учун бир қанча сабалар мавжуд. Муаммо нафақат мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаётидаги камчиликларда, балки бош вазирнинг жаҳон ҳамжамиятидаги салбий имиджида ҳам акс этади.
Ёмон репутация
Ўзбекистонда Вазирлар Маҳкамасининг раҳбарлик лавозими ҳакида бир нарса дейиш қийин. Бир томондан олиб қаралса, бу ижро ҳокимиятига катта таъсир кўрсата оладиган иккинчи нуфузли лавозим. Бошқа томони — бош вазир ваколатлари қишлоқ хўжалиги (умуман олганда, хўжалик соҳаси) билан чекланиб қолади. Шундай қилиб ундан фақат бир-иккита вазирлар ҳамда вилоят ва туман ҳокимлари қўрқишади. Ҳатто молия вазири ҳам анча йиллар давомида бош вазирга эмас, шахсан президентга ҳисобот бериб келган.
Шавкат Мирзиёев Абдулла Ариповни ҳукумат раҳбари қилиб тайинлагач, президентнинг бу қарори Ўзбекистон ва мамлакат ташқарисида ҳайрат билан кутиб олинди. Сабаби, кўплар бу лавозимга Ислом Каримов даврида молия вазири бўлган Рустам Азимовни тайинланишига астойдил ишонишганди.
Абдулла Ариповни алмаштириш учун қандай сабаблар бўлиши мумкин? Биринчидан, баъзи ҳукуматга яқин манбаларнинг таъкидлашича, Арипов президентнинг янги сиёсий йўналишига тўғри келмайди, чунки ғарб давлатлари у ҳақда илиқ фикрда эмас. Сабаби жиддий: Арипов номи ғарб мамлакатларининг TeliaSonnera (TeliaCompany) компанияси билан боғлиқ бўлган коррупцияга қарши суриштирув ишларида акс этган.
Охирги суд жараёнларида Ариповни телекоммуникация соҳаси учун жавобгар бўлган собиқ мансабдор сифатида кўрсатма беришга жалб қилишни талаб этишган. Бош вазир Гулнора Каримованинг TeliaSonnera компаниясидан пора олиш ишларига алоқадор деб шубҳа қилинган.
Ханс Станбергнинг фикрича, Арипов ушбу жараёнда энг нуфузли шахслардан бири бўлган. Станберг Telia компаниясининг Ёвроосиё бизнес йўналиши бўйича собиқ бош маслаҳатчиси Ули Туимнинг адвокати. Туимни Ўзбекистон бозорига кириш учун Каримовага 350 миллион доллар берганликда айблашган.
Шундай қилиб, Ғарбда суд текширувлари қанча кўп давом этаверса, бош вазир билан боғлиқ саволлар ҳам шунча кўпаяверади. Гулнора Каримованинг ҳисобидаги пулларни Ўзбекистонга қайтариш ҳақида гап кетганда, жамоатчилик бу пулларни ҳукуматга бериш тўғримикан, ахир унинг тепасида собиқ президентнинг қизига алоқадор киши ўтирибди-ку, деган саволларни ўртага ташлайверади.
Ариповнинг юқори лавозими ва унинг Гулнора Каримова ишига алоқадорлиги президентнинг мамлакат иқтисодиётини либераллаштиришга қаратилган манфаатларига тўғри келмаслиги аниқ. Ўзбекистоннинг амалдаги давлат раҳбари, барчани «Андижон синдроми»дан халос этиб, лоббист тузилмалар кучи билан юқори мансабдорларни камида айбсизлар қаторига қайтарди. Энди у ҳозирги бош вазирни деб яна изоляция муҳитига қайтишни истамайди. Ариповнинг номи эса доимо Гулнора Каримованинг шубҳали фаолияти билан бир қаторда туради.
Ариповга қараганда илғорроқ ва реформаторлик иштиёқи баландроқ, ўтмишда коррупцияга алоқадор бўлмаган бош вазирни тайинлаш мамлакат иқтисодиётининг бугунги кундаги инқирозли ҳолати туфайли ҳам зарур бўлиб қолмоқда. Айниқса ўрта бўғиндаги мансабдорлар ва тадбиркорлар Ўзбекистонга бозор иқтисодиёти тарафдори бўлган бош вазир кераклигини доимий равишда таъкидлаб келишади.
Юз бериши мумкин бўлган сценарийлар
Демак, Ўзбекистонда шу йилнинг охирига қадар ҳукуматга янги раҳбар тайинланадими? Мен президент маъмуриятига яқин бўлган бир неча етакчилар ва мансабдорларга бу ҳақда савол бердим. Уларнинг фикрича, бош вазир шу йилнинг охиригача ўзгариши мумкин.
Ушбу юқори лавозимга даъвогарлардан бири — Тошкент шаҳри ҳокими лавозимини бажарувчи Жаҳонгир Ортиқхўжаев. У ўзининг самарали ишлашини исботлаган бўлсада, «лавозимини бажарувчи» қўшимчасидан халос бўлмай келмоқда. Унга ҳатто имидж ва инвестицион жиҳатдан муҳим бўлган Tashkent City ишониб топширилди.
Бунинг устига, Ортиқхўжаевни тезда Тошкент шаҳар кенгаши, кейинчалик Олий Мажлис сенати аъзоси этиб тайинлашди.
Ўзбекистоннинг авторитар тузуми шароитида бу каби «ташаббуслар» депутат ва сенаторларга «тепа»дан тушади. Конституция бўйича бош вазир номзодини қонунчилик палатасида энг кўп ўрин эгаллаб турган партия олдинга суришини инобатга олсак, бу ҳолатни бош вазир лавозимига тайинлаш бўйича расмий тайёргарлик процедураси деб баҳолаш мумкин. Ўзбекистон тарихида илк бор Вазирлар Маҳкамасининг раҳбари этиб икки палатали парламент аъзоси тайинланиши мумкин.
Халқаро ҳамжамиятга қуйидаги сценарий намоён қилиниши мумкин: Ўзбекистон парламенти бош вазирга ишончсизлик вотуми билдиради, у истеъфога чиқади, ушбу лавозимга парламент аъзоларидан бирининг номзодини илгари суриш таклиф этилади, ва янги бош вазирни тайинланиши Конституциянинг барча расмиятчиликларига мос доирада амалга оширилади.
Бош вазир лавозимига яна бир даъвогарлардан бири сифатида Самарқанд вилоятининг амалдаги ҳокими Эркинжон Турдимов кўрилмоқда. У хўжалик соҳасининг турли хил бошқарув лавозимларида ўзини кўрсата олди, шу жумладан Навоий ва Сурхондарё вилоятлари ҳокими сифатида ҳам. Энг асосийси, имидж жиҳатдан унда муаммолар йўқ. Турдимовнинг фаолиятини президент бир неча бор омма олдида ижобий баҳолаган ва бошқа ҳокимларни ундан ўрнак олишга чақирган. Шунингдек у, кўплаб сурхандарёликларнинг таъкидлашича, ушбу вилоятда жуда машҳур инсон.
Булар фақат бош вазир бўлиш эҳтимоли энг баланд бўлган ва кўзга кўринган номзодлар эди, аслида вариантлар бунданда кўпроқ бўлиши мумкин.
Сиёсий расмиятчиликлар
Шавкат Мирзиёев ҳокимиятга келганидан икки йил ўтиб, Ўзбекистонда иккита параллел йўл аниқ белгилаб олинди. Биринчиси қўшни мамлакатлар билан минтақавий кооперацияни кучайтириш ҳамда Тожикистон ва Қирғизистонга нисбатан прагматик муносабатларни тиклаш бўлса, иккинчиси — республиканинг ички сиёсатида давом этаётган ноаниқликдир: кўплаб эълон қилинаётган реформалар тўхтаб қолмоқда ёки ўзибўларчиликка ташлаб қўйилмоқда.
Мисол учун, ўзбекистонлик иқтисодчи Юлий Юсуповнинг айтишича, валюта бозорини либераллаштириш бугунги кунда ҳукуматнинг иқтисодий соҳадаги энг асосий ютуғи бўлса, аграр реформаларда кўплаб қарорлар фермерларга бўлган маъмурий босимни фақат кучайтирмоқда.
Бундан ташқари, ҳукумат маъмурий ислоҳотлар концепциясини қабул қилган бўлсада, уни амалга ошириш бўйича ҳаракатлар режаси ҳамон ишлаб чиқилмаган, ва кўплаб эзгу ниятлар ҳозирча фақат қоғозда қолиб кетаяпти.
Президент мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаётидаги баъзи соҳаларни ислоҳ қилишни ва тартибга солишни хоҳлаётгани кўриниб турибди. Аммо ҳозир унга айнан қандай реформалар кераклигини англаб етиш қийин. Президентга комплекс институционал ислоҳотлар керакми ёки алоҳида иқтисодий реформаларми?
Мирзиёевнинг мансабдорлар билан муомаласини, уларнинг олдига қўяётган талабларини кузатаётиб, давлат раҳбарига қисқа вақт ичида туманни, вилоятни, корхонани ёки фермани илғор позицияларга чиқиб, юқори кўрсаткичларни забт этадиган оддий ва пухта хўжалик ишчилари кераклигини англаш мумкин.
Ўз навбатида мамлакатда жойларда ислоҳотларнинг ясама вариантларини кузатиш мумкин: ҳар ким ўзидан модернизатор ва реформатор ясаб олган. Бироқ, президент ҳам, ҳукумат ҳам ҳозирча жамиятни ўзгартиришга, хусусий мулк дахлсизлиги принципини мустаҳкамлашга уринмаяпти, таниш-билишчилик ва қариндош-уруғчиликка асосланган бошқарувнинг неофеодал моделини йўқ қилишга ҳаракат қилмаяпти.
Мана шундай шароитда давлат раҳбари мамлакатга тизимли ислоҳотлар, унумдорликни юксалтириш, маҳсулот рақобатдошлигини ошириш, иқтисодни барқарор қилиш ва уни қайта қуриш ҳақида гапирмоқда. Аммо ҳеч қандай ўзгариш кўзга ташланмаяпти.
Мен савол берган президент ва ҳукумат маъмуриятига яқин бўлган экспертларнинг таъкидлашича, бугун республикага технократик ҳукумат керак, яъни раҳбар ҳақиқий бозор тарафдори бўлиши лозим. Уларнинг фикрича, ҳукумат тепасига корхона раҳбарлигида ўзини кўрсатган, бозор хусусиятларини амалда биладиган кишининг келиши энг идеал вариант.
Бош вазирни жуда кўп танқид қилиш мумкин, лекин шуни таъкидлаш жоизки, танбеҳларнинг барчаси ҳам холис ва ҳаққоний эмас. Шуни билишимиз керакки, Ўзбекистонда бош вазир парламентар республикалардагидек ҳукуматни шакллантирмайди, вазирларни тайинлаш ва бўшатиш билан ҳам шуғулланмайди.
Вазирларнинг кўпи президент томонидан тайинланади. Яъни Ўзбекистонда ҳукумат мустақил эмас, у ҳеч нарсани ҳал қилолмайди ва фақат президент қарорларини амалга оширади холос.
Бош вазир ўзгаргани билан мамлакатдаги муҳит ўзгаришсиз қолади, чунки президент ҳукуматнинг ҳақиқий эгаси бўлиб қолаверади. У Вазирлар Маҳкамаси раҳбарига жойларда ўз қарорларини ижросини татбиқ қилишни буюради.
У ҳолда ислоҳотлар нима бўлади? Бундай вазиятда энг эҳтимоли баланд бўлган сценарий шуки, президентнинг реформаторлик ғайрати илк босқичда бир оз самарали кечади, лекин кейинчалик «қотиб қолиш» ва охири «синиш натижасига олиб келади.
Мазкур материал «Giving Voice, Driving Change — from the Borderland to the Steppes Project» лойиҳаси доирасида, Норвегия ташқи ишлар вазирлигининг молиявий ёрдами асосида тайёрланди. Мақолада билдирилган фикрлар редакциянинг ёки донорнинг позициясини акс эттирмайди.
«Қазақстанда қабылданған конституциялық заң сайлау процесін маслихаттарға, жергілікті атқарушы органдарға басқаруға барынша қолайлы етіп отыр. Мәслихат депутаттарын таңдауда пропорционалды үлгіге сай өткізу аймақтардың саяси дамуына және болашақта конституциялық дефолт үдерісіне, үлкен тәуекелге әкеліп соғуы әбден мүмкін», – деп cabar.asia аналитикалық порталына арнайы жазған мақаласында сарапшы-конституционалист Мереке Габдуалиев айрықша атап көрсетті.
Мақалаға қысқаша шолу:
- Қазақстанда орталықтандырылған унитарлы мемлекет құрылды. Демек, әкім сайланған кезде оның үстінен бас қаладан бақылау жасалады деген сөз;
- Ауыл әкімдерін сайлау туралы норма «көлеңкеде» қалды;
- Партиялық мәслихатқа өту заңға қайшы;
- Мәслихат депутаттарын сайлау тәртібі әкімдерге барынша тәуелді болады;
- Қазақстандағы саяси партиялардың барлығы мемлекеттік аппараттың қосымша бөліктері.
2018 жылдың 29 маусымында Қазақстан парламентінің төменгі талатасы конституциялық заң қабылдады. Онда қолданыстағы нақты күші бар заңдарға «Сайлау жөнінде» толықтырулар енгізілді. Аталмыш заң мәслихаттардың жергілікті атқарушы органдарға депутаттарды сайлаудың пропорциональды үлгісін белгіледі.
Бұл заң қабылданғанға дейін партиялық тізім бойынша Мәжіліс депутаттығына парламенттің төменгі палатасынан лауазымды тұлға таңдалынатын. Мәслихат депутаттарын сайлау мажоритарлық жүйеде өтетін. Яғни, бұрын сайланатын мәслихаттықтар өз-өздерін кандидаттыққа ұсынатын. Оған түрлі қоғамдық ұйымдар мен саяси партиялардың өкілдері қатысатын.
Орталықтандырылған билік жүйесінің күшеюі
Қазақстанда конституциялық негізде жергілікті басқару деңгейі мемлекеттік жергілікті басқару және өзін-өзі басқарудан тұрады. Мемлекеттік жергілікті басқару ісі – өкілетті органдар мен мәслихат және жергілікті атқарушы органдар, сонымен қатар, әкімдер басқаратын әкімшіліктер арқылы жүзеге асады.
Әкімшілік-аумақтық бірлік бойынша әкімдер тағайындалады немесе сайланады, тиісінше заңға сәйкес лауазымдық қызметтен босатылады. Президент құқық бойынша әкімдерді лауазымынан босатуға құқылы. Қазақстанда орталықтандырылған унитарлы мемлекет құрылды. Бұл дегеніңіз тағайындау, немесе әкім сайланған кезде оның үстінен міндетті түрде жоғарыдан немесе Президент әкімшілігінен бақылау жасалады (облыстық деңгейдегі әкім тағайындалса), немесе жоғары ( әкімшілік-аумақтық бірліктен жоғары).
Ескерте кеткен жөн, қазіргі жергілікті өкілетті органдар, маслихаттықтар аймақ тұрғындарының тікелей сайлауы бойынша құрылған, сайланған. 2018 жылдың 28 қазанында мәслихат депутаттарын сайлау шарасы өтті. Оған қоса, бұл жолы да одан бұрынғы сайлау үлгісі бойынша жүргізілді. Мәслихат депутаттарының құзіреттілік уақыты өткеннен кейін сайлау процесі электронды түрде, жаңа үлгіде өтетін болады.
[quote]Соңғы жылдары мәслихат депутаттарын сайлау ісі жергілікті билік өкілдерінің барынша атсалысуымен өтуде. Олар тәуелсіз кандидаттардың сайлауға қатысуын болдырмауға тырысады. Сайлау комитеттері барлық амалдарды қарастыра отырып, сайлауға, лауазымға тәуелді емес кандидаттарды тізімнен шығарып тастауға тырысып бақты. Салық қызметі әркез өтпейтін кандидаттардан, яки болмаса, олардың жұбайларына декларацияда көрсетілмеген 50 теңге (15 цент, орташа есеппен ) түсіріп отырды. Осы қарқынмен, сайлаушылар сайлауалды бәсекеде тұрғындар арасында беделін көтеріп, халықтың қолдауына ие болды.Сайлау билігі мұны үнсіз мақұлдап, сайлау комитеттерінің шешімдерімен келісті. Осы арқылы жергілікті билік қоғам алдында лауазымдық тұрғыда жеңіліп қалды.[/quote]Сондықтан да болар әкімдер тәуелсіз кандитаттарды сайлауға өткізуде үнсіз келісті.Облыстық әкімдерге «Ақ Орда» инспекторларының алдында аймақтардағы «тұрақтылық» пен «адалдық» кескінін салған тиімді. Олардың жоспарларында мәслихаттардың, тіпті, тәуелсіз бір депутаттың қатысуы маңызды емес. Ондай депутат «ыңғайсыз сұрақтар» қойып БАҚ өкілдерінің назарына аударады деп есептейді.
Дей тұрғанмен, мәслихат депутаттарын сайлаудағы қолданыстағы жүйе кей кездері өз нәтижесін көрсетті. Кейбір аймақтарда бірнеше тәуелсіз кандитаттар жергілікті өкілетті органдарға сайлана алды.
Ауыл әкімдерін төтесінен сайлау болмайды
Ауыл әкімдерін сайлау жөніндегі Қазақстандағы заң жобасы қоғамдық сарапшылар тарапынан үлкен сыни көзқарасты туындатты. Заңдық күші бар актілердің әуелгі аяқ алысы ауыл әкімдерін және мәслихат депутаттарын тағайындауда пропорционалды сайлау үлгісінде өткізу жайында қаралған болатын.
Бүгінгі таңда Қазақстандағы ауылдық округтердегі әкімдерді ауыл және қала әкімдерін сайлау тұрғындардың қатысуымен, бірақ, тура жолмен емес, аудандық мәслихат депутаттарының мақұлдауымен сайланады. (Оның ішінде, Алматы мен Астана қалаларынан басқалары). Заң жобасының инициаторлары олардың саяси партиялармен тығыз байланыстылығынан аттап өтіп, ауыл әкімдерін сайлаудың тура үлгісіне көшуге тырысты. Дегенмен, бұл бастама заң жобасының және жоба заңнамасының құрылымын әзірлеуде жіберілген қателіктердің әсерінен жасалды.
Конституциялық заңнама негізінде саяси партияларға ауылдық әкімдерді сайлауда ұсыныс жасауға құқық берілді. Егер талқыланған мәселеден барлық саяси аспектілерді алып тастайтын болсақ, онда заң жобасы құқықтық жағынан іске асып және мемлекеттік бағдарламаға енетін еді.
«Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқару тұжырымдамасы» мемлекеттік бағдарламасы бойынша «ауыл-аймақтарға, огругтерге, аудандарға тиісті мәслихатқа үміткерлерді қарау, іріктеу, енгізу аудан әкімдерінің (қала) қадағалауымен альтернативті негізде жүзеге аспақ».
Қазақстанда парламентаризмді дамыту қоры белгілі сарапшылардың қорытындыларын Парламент Сенатына қарауға жібереді. Парламенттің жоғарғы палатасы заң жобасының бұл бөлігін мақұлдамады. Алайда, ауыл әкімдерін сайлау жөніндегі жанама үлгі «қолданыстағы сайлау тәртібін сақтау орнықтылығын» қалдыруды Сенат қарауына қалдырды.
Конституцияға қарама-қайшылық
Парламент қабылдаған конституциялық заңда мәслихат депутаттарын жанама түрде сайлау үлгісіне өту жайлы заңы Қазақстан Республикасының конституциясына қарама-қайшы.
ҚР-ның Конституциясының 86-бабының 3 тармағына сәйкес «мәслихат депутаттығына Қазақстан Республикасының 20 жасқа толған азаматы немесе азаматшасы сайлана алады делінген. Демек, республика азаматы тек бір ғана мәслихат депутаты бола алмақ».
Конституцияда депутаттыққа үміткер саяси партия қатарында болып, сол партиямен бірге дамуы керек деп көрсетілмеген.
Мысалға, конституцияның 51-бап, 5 тармағына сәйкес, парламент депутаттарын сайлау «Қазақстан Республикасының Парламентіне депутаттарды таңдау конституциялық заңмен шешіледі» деп тікелей бекітілген. Бұл шешім 2007 жылы Мәжіліс депутаттарынпропорционалды түрдесайлау жүйесіне өтуге мүмкіндік берді.
2017 жылы тіпті, конституцияның 41-бабына президент сайлауына қатысты да талапқа сай толықтырулар мен өзгертулер енгізілген болатын.
«Қазақстан Республикасының президенті туғанынан республика азаматы, жасы 40 жастан кем емес, қазақ тілінде еркін сөйлейтін, Қазақстанда соңғы 10 жылдан бері тұратын, жоғары білімі бар тұлға болуы керек. Конституциялық заңға сәйкес Қазақстан Республикасының Президенті оған толықтырулар енгізе алады» (ҚР-ның Конституциясы 41-бап, 2 тармағы).
Егер, заң шығарушы тарап конституцияның 86-бап, 6 тармағына сәйкес мәслихат депутаттарын белгілеу жөнінде келісімге келіп, талапқа сай қосымша өзгертулер енгізуге болады деп есептесе, онда қателеседі. «Мәслихаттардың құзыреті, оларды ұйымдастыру тәртібі мен қызметін, олардың депутаттарының құқықтық жағдайы заңмен белгіленеді» деп ҚР-сы Конституциясының 86-бап, 6 тармағында белгіленген.
Қазақстан конституциясының 86-бап, 6 тармағында мәслихат депутаттарына үміткерлеріне сәйкес конституцияның сілтемесіне бағыттап мүмкіндігінше қосымша талаптар енгізе алатындығы жөнінде ештеңе қарастырылмаған.
Конституцияға сәйкес субъектілер қарастырып, конституциялық Кеңес қарауына берілмеген заң жобасына рұқсат беру – Конституциялық Кеңестің құзырына кіреді.
Әкім сайлауына тәуелділік
Заң жобасын жасаушылар мәслихаттықтардың «партиялық» негізге өтуін «дамыған елдердің тәжірибесіне сүйене отырып жасауға тырысқан». Дегенмен де, шет елдерде жергілікті өкілетті органдарда пропорционалды сайлау жүйесінде өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалға, Францияда аймақтық кеңестер пропорционалды жүйеде құрылады. Коммуналық жүйеде мажоритарлы немесе аралас сайлау жүйесі жүргізіледі.
Ал, Дания мемлекетінде пропорционалды бөлу муниципалдық жиналыстарда анықталады. Нидерландияда муниципалдық кеңестер тиісті аймақ тұрғындарының пропорционалды негізде құрылған өкілдіктер негізінде сайланады.
Бұл елдердің барлығы демократиялық партиялық және саяси мәдениеті жоғары мемлекеттік дәрежедегі елдер қатарына жатады. Естеріңізде болса, бірнеше жыл бұрын Францияда экс-президент Саркозидің ұлы әкесі сайланған аумақта мэр ретінде сайлауға түспек болған кезде азаматтар тарапынан үлкен қарсылыққа ұшыраған болатын. Француздықтар кіші Саркозиге әкесінің саяси капиталын пайдалануға мүмкіндік бермеген еді. Егер оған жол беретін болсақ, мэр лауазымына үміткер басқа кандидаттарға жасалынған әділетсіздік болады деп санаған. Ал, бізде Қазақстанда қай жағынан алып қарасаң да әкім уақытша қызметкер.
Қазақстанда қабылданған конституциялық заң жергілікті өкілетті органдарға мәслихаттықтарды басқаруда барынша қолайлы етіп жасалынып отыр. Бұл өзгертулер әкімдер мен жергілікті ішкі саясатты басқаруда жеңілдік туғызады, оған қоса, елді демократиядан тысқары етеді.
Пассивті сайлау құқығының жүзеге асуы азаматтардың саяси бағдарына байланысты. (Егер тұлға саяси партия құрамында болмаса, онда ол таңдалған конституциялық құқығынан айырылып, лауазымға сәйкес сайланудан шеттетіледі).
[quote]Қабылданған түзетулер сайлау заңнамасы саяси инфантилизм ғана емес. Саяси институттардың, соның ішінде, саяси партиялардың) барлық алғышарттарын қамтиды. Сонымен қатар, бүкіл қоғамдық мәселелерде азаматтар саяси өмірден алшақтағанда, елдің мемлекеттік болашағынан жауапкершілікті алып, саяси шешімдер қабылдауға үлес қосуға мүмкіндік болмағанда да атсалысады.[/quote]Саяси партиялар мемлекеттік аппарат ретінде
Мәслихат депутаттарын сайлаудың партиялық негізге көшуі – партиялық демократияның жергілікті деңгейде тиімді басқару жүйесінің дамымауына әкеп соғады. Қазіргі таңда идиологиялық конституциялық принципіндегі өмірде және саяси саналуандық, көппартиялық Қазақстанның конституциялық-құқықтық дамуының өзекті мәселесі болып тұр.
Қазақстан Республикасында төменнен жоғары қарай көтеріле құрылған саяси партиялар бар. Олар бастама білдіруде мемлекет бақылауында. Нақты тұлғалары және алға қойған мақсаты, елдегі тұрғындарға қарағанда, керісінше, батыстық инвесторларға көрсететін «саяси көптүрлілігі» пікірі басым.
Бүгінгі таңда Қазақстанда шамамен 6 саяси партия тіркелген. Олардың ішінде: «Нұр Отанда» (орташа есеппен 1млн. мүше), Қазақстанның Демократиялық партиясы «Ақ Жолда (шамамен 260 мың мүше), Қазақстанның Коммунистік Халықтық «Ауыл» партиясында (шамамен 200 мың мүше), «Халықтық-демократиялық патриоттық партия «Ауыл»-дада (шамамен 200 мың мүше). Ал, «Бірлік» саяси партиясында (шамамен 100 мүше), «Азат» демократиялық партиясында,«Жалпыхалықтық әлеуметтік-демократиялық партияда» (шамамен 150 мың мүше) бар. Бір жағынан бұл партиялардағы мүшелердің саны тек шартты түрде ғана. Шын мәнінде, бұл деректерді партиялардың өзі де, ешкім де нақтыламаған, тексермеген. Оның үстіне, билік партиялары үшін оларға мүше болу, бюракратиялық айлақта болғаннан гөрі міндетті түрде бірқалыпты, шынайы ықыласпен партия институты арқылы азаматтардың өмірін жақсартуға атсалысқан тиімді.
Бүгінгі таңда республикалық деңгейде орталықтандырылған партиялар парламенттік және заң шығарушы рәсімдеріне қатыса алады. Егер жай сөзбен айтатын болсақ, жергілікті деңгейде ауылдық жерде тұратын тұрғындар үшін көпірдің қай тұстан салынғаны, түсінің қандай екендігі маңызды емес. Қай партия ауылға су жүргізеді, медициналық көмек қай бағытта келеді, мұның бәріне бейжай қарайтыны анық. Маңыздысы – жергілікті күрделі мәселелердің түйткілі сол қалпында қалмас үшін, саяси-құқықтық жағынан шешсе болды.
Шынтуайтына келгенде, жергілікті органдардың өкілдіктерін тағайындауда сайланған жергілікті депутаттарды аймақтық жұмыстармен айналысуға бағыттау керек. Мұндай функцияларға жергілікті басқаруда тазалық жұмыстары, көшелердегі қоқыс қалдықтарын жинау, көркейту-көгалдандыру, су жүргізу т.б. жатады. «Нұр-Отандық» немесе «ақжолдық», «коммунистік» тұлға болып, саяси сипатқа ие болмағаны жөн.
Қорытынды:
- Жергілікті деңгейдегі мәслихат депутаттарын және мәжілісмендерді сайлауда орталықтандырылған партиялық үлгісін таңдау – республикалық негізде оңтайлы және Қазақстанның барынша саяси транзиттік ілгерілеуін бақылауға мүмкіндік болып табылады. Мәслихат депутаттарын пропорционалды сайлау жүйесінде тағайындау туралы реформаға көшуде «Қауіпсіздік жөніндегі Кеңес» және елдің әкімшілік- аумақтық бөлінуі хақындағы қабылданған заңдарға мұқият назар салған жөн.
- Жергілікті саяси элита саяси процесстің орталық билікке өтуі жоспарына өз ықпалын тигізуі мүмкін. Айтпақшы, осы жағдайға байланысты Оңтүстік Қазақстан облысында республикалық маңызы бар Шымкент қаласынан Түркістан облысы бөлініп шықты емес пе?! Бұл реформа – қызмет саласының ықпалымен Үлкен Оңтүстіктің бөлінуіне әсер етті. Жақын аралықтағы 2-3 жыл көлемінде «транзиттік период» деп аталатын кезеңде заң жобасы сақталатыны байқалады. Алайда, бұл дұрыс шешім болмай тұр. «Сақтандырғыштар» бұл орайда да, бұрыс пәрмен бермек. Бұл маңызды жайт партиялық-саяси жүйенің болуы саяси оппозициялық жүйенің құрамдас бөлігі;
- Шындығында «оппозиция» сөзі жағымсыз әсер бермейді. Ал, «оппозиционерлер» – халық жауы емес. Бұрынғы Кеңес Одағы құрамында болған көптеген елдерде оппозияциялық партиялар қоғамға жағымсыз қырынан көрсетіліп келді. Оларға көзқарас дұрыс болмады. Мұндай партиялардың көшбасшыларына қылмыстық іс қозғалып, салықтық санкциялар салынып, мемлекеттік аппарат тарапынан жоспарланбаған құйтырқы әрекеттер қосыла бастайды. Бір жағынан, оппозияциялық бағытты бетке алған белсенді азаматтар және тәуелсіз пікірдегі тұлғалар ел қауіпсіздігін қамтамасыз етуде басты маңызды рөл ойнайды. Дәл осындай азаматтар арқылы сындарлы диалог, сын, азаматтық бақылау бюджет пен билік қызметтерді көрсетеді. Міне, осындай адамдардың арқасында жемқорлық тыйылып, шенеуніктер тарапынан жасалатын қиянаттар азайып, бюджет қаржысы тиімді игеріледі.
- Нақты оппозиция конституциялық кеңістіктен шығарылған кезде, онда халық қарсылық білдіріп, диссиденттік заңсыз пікір білдіруге тәсіліне көшеді. Мәслихат депутаттарын таңдауда пропорционалды үлгіге сай өткізу аймақтардың саяси дамуына және болашақта конституциялық дефолт үдерісіне, үлкен тәуекелге әкеліп соғуы әбден мүмкін. «Кезекші» мәслихат депутаттары өткен жылдардағыдай жер мәселесінде болған митингтер кезіндегідей форс-мажорлық жағдайларда болуы ықтимал халық толқуын ұстап тұра алмайды.
Материал «GivingVoice, DrivingChange — from the Borderland to the Steppes Project», жобасының аясында Норвегияның Сыртқы істер Министрлігінің қаржылай қолдауымен дайындалды. Мақаладағы пікірлер редакцияның және донор көзқарасын білдірмейді.
Қуйи ўртача даромадли иқтисодга эга бўлган Ўзбекистонда[1], сўнгги 10 йил давомида аҳоли орасида ногиронлиги бор деб топилган шахслар улуши 2-3%ни ташкил этиб келмоқда. Нима учун ногиронликнинг халқаро ва миллий тарқалишида шундай катта тафовут мавжуд? Қандай омиллар Ўзбекистонда ногиронлик кўрсаткичларини ҳисоблашга таъсир кўрсатади ва Ўзбекистонда ногиронлик тўғрисидаги статистик маълумотларни қай йўсинда йиғиш мақсадга мувофиқ? – эксперт Дилмурод Юсупов cabar.asia учун махсус ёзган мақоласида шу ва бошқа саволларга жавоб беради.
Дилмурод Юсупов — cabar.asia Аналитик мактаби иштирокчиси
БМТнинг 2030 йилгача барқарор тараққиёт бўйича кун тартиби ҳеч кимни ижтимоий-иқтисодий ривожланиш жараёнларидан ортда қолдирмасликни кўзда тутади (инглиз тилида “leave no one behind”). Айниқса, мазкур жараёнлар ривожида ижтимоий ҳимояга муҳтож ногиронлиги бор инсонларга бўлган эътибор жуда муҳим. Бутунжаҳон ногиронлик ҳисоботига кўра ногиронликнинг қайсидир шаклига эга бўлган инсонлар сони 1 миллиарддан зиёдроқ ёки дунё аҳолисининг 15% ташкил этади, уларнинг 80% эса ривожланаётган мамлакатларда истиқомат қилади[2].
Ногиронликни ҳисобга олишнинг декларатив тамойили
Давлатлар орасидаги ногиронлик кўрсаткичларидаги катта фарқлар ногиронликни турлича ҳуқуқий таърифлари, халқаро даражадаги стандартлар ва методларга мувофиқ келишилган маълумот тўплаш тизими йўқлиги, ва маҳаллий контекстга хос қатор омиллар оқибатида вужудга келади. “Ўзбекистон Республикасида ногиронларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида”ги Қонунда “ногирон инсон жисмоний, ақлий, руҳий ёки сенсор (сезги) нуқсонлари борлиги туфайли турмуш фаолияти чекланганлиги муносабати билан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ногирон деб топилган ҳамда ижтимоий ёрдамга ва ҳимояга муҳтож шахс”[3] дея таъриф берилади.
Агар сиз туғма ёки ҳаётингиз давомида орттирилган ногиронлик ҳолатига эга бўлсангиз, сиз Ўзбекистонда автоматик равишда ногирон сифатида рўйхатдан ўтмайсиз. Расман ногиронлик мақомига эга бўлишингиз учун тиббий-меҳнат эксперт комиссиялари аъзоларига (TMЭK) ногирон эканлигингизни тасдиқлаш мақсадида жуда мураккаб бюрократик жараёнлардан ўтиб, ҳужжатлар тўплашингиз зарур. Сизнинг танангиз фаолиятидаги чекловлар даражасига кўра, TMЭK вақтинча ёки доимий тарзда сизни учта тоифадан (I, II ва III) ногиронлик гуруҳларидан бирига рўйхатга олади. TMЭKнинг маъмурий рўйхатлари Ўзбекистонда ногиронликнинг тарқалиши бўйича статистика манбайи ҳисобланади. Аммо аҳолини рўйхатга олиш жараёнида, мамлакат миқёсидаги тадқиқотлар орқали ногиронлар ҳақида маълумот тўпланмайди.
Мисол учун, Буюк Британияда, жамоат транспортидан фойдаланишда имтиёзга эга бўлиш учун ёки турли хил ногиронлик нафақаларини олиш учун, сиз терапевт қабулида ногирон эканлигингизни рўйхатдан ўтказишингиз мумкин. Ногиронлик статистикаси эса ўз навбатида ногиронлик масалалари бўйича давлат идораси (Office for Disability Issues) томонидан олиб борилади. Ушбу идора ногиронлик бўйича нафақа тўловини олувчилар сони тўғрисидаги маъмурий маълумотларга таянибгина қолмай, балки асосан, ижтимоий сўровлар ва аҳолини рўйхатга олиш маълумотларига асосланади.
Ногиронлик бўйича маълумотларни халқаро миқёсда тўғри таққослаш ва мувофиқлаштириш мақсадида, 2001 йилда БМТнинг Статистика Комиссиясида ногиронлик статистикаси бўйича Вашингтон гуруҳи ташкил этилди[4].Ушбу гуруҳ аҳолини рўйхатга олиш, миллий тадқиқотлар ва бошқа статистик маълумотларни йиғиш жараёнида фойдаланилиши мумкин бўлган олтита стандарт саволларни ишлаб чиққан.
2007 йилдан бошлаб ногиронлиги бор шахсларнинг Ўзбекистон аҳолиси таркибидаги улуши камайиб бормоқда. Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, 2015 йилда 31 миллион аҳолининг камида 1,89% ёки 586 мингдан зиёд фуқароларда ногиронлик ҳолати қайд этилган. 2016 йилдан буён расмий манбаларга кўра ногиронлик даражаси турли кўрсаткичлар орқали акс этмоқда. Шундай қилиб, Гендер статистикаси портали маълумотларига кўра, энг кам ногиронлиги бор инсонлар сони 2016 йилнинг охирида кузатилган ва 588,9 мингни ташкил қилган[5]. Ўзбекистон статистика қўмитасининг очиқ маълумотларига кўра[6], 2016 йилда ногиронларнинг сони бир миллион кишидан ошиқ ва аҳолининг 3,24% ташкил қилади. ЎзА ахборот агентлигининг хабар беришича, 2017 йил 1 январдан бошлаб 650 минг 284 киши ногиронлар рўйхатига киритилган ва уларнинг 84908 нафарини 16 ёшгача бўлган болалар ташкил қилади[7].
Сўнгги ўн йиллик давомида Ўзбекистондаги ногирон шахслар сонининг ўзгарувчан динамикаси, шунингдек, расмий статистик маълумотларнинг ўзаро мос келмаслиги, бир қатор мантиқий саволларни туғдирмоқда. Нима сабабдан рўйхатдан ўтган ногиронлиги бор шахслар сони саккиз йилдан буён мунтазам равишда камайиб келмоқда? Ўтган икки йил мобайнида ногиронлик ҳолатини исботлашга муваффақ бўлган шахслар сонининг кескин ўсишини қандай тушуниш керак? Турли ҳукумат манбалари тақдим этган маълумотларда сезиларли фарқни ҳисобга олган ҳолда “кескин ўзгариш” ҳақида мулоҳаза қилиш қанчалик тўғри?
Ижтимоий нафақаларни белгилаш учун ногиронлик бўйича маълумот тўплаш
Ўзбекистонда ногиронлик ҳолатини қайд этиш, рўйхатдан ўтказишнинг асосий сабаби бу ногиронлик ҳолати қайд этилган шахслар учун тўланадиган нафақа тўлови. Бугунги кунда болаликдан ногиронлик ҳолати тасдиқланган шахслар учун 360 460 сўм (40 АҚШ доллари) ойлик нафақа белгиланган. Ҳаёти давомида ногиронлик ҳолати қайд этилган шахслар учун меҳнат стажининг мавжудлиги ва қанча муддатни ташкил этишига кўра ногиронлик нафақаси асосий нафақа тўловига қўшимча сифатида қайта ҳисобланади. Бошқа томондан олиб қараганда, TMЭK ногиронликни қайд этиши учун асосий мезон – бу инсоннинг меҳнат қилиш қобилиятининг йўқлиги ёки йўқолгани сабабли ушбу нафақага лойиқ ёки лойиқ эмаслиги. Бошқача қилиб айтганда, Ўзбекистонда ногиронлиги қайд этилган шахсларнинг статистик ҳисоби фақатгина TMЭK ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси каби ваколатли давлат органлари томонидан белгиланадиган нафақа ва ижтимоий тўловларни маъмурий бошқариш учун юритилади.
2007-2017 йилларда ижтимоий нафақа оладиган ногиронларнинг сони ўртача 227 минг кишини ташкил қилди. 2011 йил 1 январдан бошлаб учинчи гуруҳ ногиронларига нафақа тўловларини бекор қилиш тўғрисидаги қонун кучга кирди[8], бу эса статистикада сезиларли даражада акс этмади. 2012 йилда энг кам кўрсаткич қайд этилди ва 206,5 минг кишига нафақа тўловлари белгиланди. Учинчи гуруҳ ногиронлари учун нафақаларнинг бекор қилиниши ва ижтимоий нафақа олаётган кишилар сонининг аста-секин камайишининг сабаби балки ривожланаётган Ўзбекистон бюджети учун ижтимоий имтиёзларнинг “оғирлиги” тушаётгани бўлиши ҳам мумкин. Давлат бюджетини иқтисод қилиш чора-тадбирлари ишлаб чиқилганда, ҳукумат нафақа тўловларини фақатгина TMЭKнинг қатъий мезонларига мос келадиган кишилар учун белгилаган бўлиши мумкин. Натижада, Ўзбекистондаги ижтимоий муҳофаза фақат тана функцияларнинг жиддий бузилишлари туфайли заиф қатламни ташкил қилувчи инсонлар билан чегараланиб қолмоқда.
Бундан ташқари, ногирон деб эътироф этилган барча ногиронларнинг сони акс этган маълумотларда ушбу йил давомида илк бор ногиронлиги қайд этилган шахсларнинг сони кўрсатиб ўтилмагани қизиқ факт. Мисол учун, 2016 йилда илк бора ногиронлиги қайд этилган шахслар сони 20,7 минг кишини ташкил этди. Шу билан бир вақтда, ногиронлиги аниқланган шахсларнинг умумий сони бир йил ичида 2015 йилга нисбатан 436,1 минг кишига кўпайди. Ушбу маълумотларга асосланиб, фақат қачонлардир ногиронлиги қайд этилган ва кейинчалик ногиронлик ҳолати бекор қилинган инсонлар, 2016 йилда учинчи гуруҳ мақомини қайта тиклаган бўлишлари мумкинлигини тахмин қилишимиз мумкин. Ушбу ногиронлик гуруҳига кирувчи инсонларга ижтимоий нафақалар тўланмайди. Эҳтимол, Ўзбекистонда ногирон шахслар сони кескин ошиши Шавкат Мирзиёевнинг ижтимоий ҳимоя қилиш соҳасидаги ислоҳотлар билан боғлиқдир. 2017 йилнинг 1 декабрида “Ногиронларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тизимини тубдан яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди.
Ногиронлик тарқалишидаги гендер зиддиятлар
2007 йилдан 2015 йилгача Ўзбекистонда аёллар орасида ногиронлар сони камайди, ваҳоланки, аёллар орасида ногиронлар сонининг ошиш эҳтимоли эркакларникига қараганда анча юқори. Ногиронлик бўйича Умумжаҳон ногиронлик ҳисоботига кўра, ногиронлик кўпроқ аёллар ва қариялар орасида кўпроқ тарқалган. Хотин-қизлар узоқ умр кўради ва улар ногиронлик ҳолатига кўпроқ мойил бўлган қарияларнинг катта қисмини ташкил этади. 2016 йилда Ўзбекистонда кутилаётган умр узунлиги эркакларда 71,4 ёшни, аёлларда эса 76,2 ёшни ташкил этди. Бундан ташқари, агар аҳолининг ёши ва жинсига қараб ҳисоблайдиган бўлсак, 60 ёш ва ундан юқори ёшдаги аёллар умумий аҳоли сонининг деярли 4% ташкил қилади, айни пайтда эркаклар бу ёшда аҳолининг 3,24% ташкил қилишади.
Ўзбекистонда ногиронлиги бор аёллар сони 2007 йилда 408,9 минг кишидан 2015 йилда 246,2 минг кишигача камайди, кузатилган даврда ногиронлиги бор шахсларнинг умумий сони қарийб 400 минг кишига ортди. Ногиронлиги бор аёллар одатда жинсларига кўра ва ногирон эканликлари туфайли икки карра дискриминацияга дучор бўлишлари сабабли ўта заиф тоифага кирадилар. Ёш қизда ногиронлик ҳолати мавжудлиги, жамиятдаги ногиронлик ҳақидаги салбий стереотиплар туфайли, унинг шахсий келажагига ва ҳатто оиласининг бошқа аъзоларининг келажагига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Шу сабабли, кўп ҳолатларда ота-оналар ўз фарзандларининг, айниқса, қизларнинг ногиронлик ҳолатини яширишади ва TMЭKга ногиронлар гуруҳини рўйхатга олиш учун ўз вақтида мурожаат қилишмайди.
Ногиронлик тиббийлаштиришнинг статистикага таъсири
2016 йилда Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги Меҳнат ва аҳолини иш билан таъминлаш вазирлигига айлантирилди. Ногиронлиги бор шахсларга, шу жумладан уларга тиббий ва ижтимоий ёрдам кўрсатиш вазифаси Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигига топширилди[9]. Бундан ташқари, 2010 йилдан бошлаб Меҳнат вазирлигининг вазифаларидан бир қисми бўлган ногиронлик ва ногиронлиги бўлган шахсларга моддий ёрдам кўрсатиш ҳамда ногиронликни аниқлаш масалалари Молия вазирлиги ҳузуридаги Пенсия жамғармасига ўтказилди. Ўз навбатида, бу қарор мамлакатда ногиронлиги бор шахслар сонининг тўғри ҳисобланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин, чунки Соғлиқни сақлаш вазирлиги ногиронликни “тиббийлаштириш[10]”да давом этади ва Пенсия жамғармаси ва TMЭK ногиронлик нафақаларига лаёқатли бўлганлар сонини чеклашга интилади.
Ўзбекистонда ногиронликни “тиббийлаштириш” олиб борилаётгани тасдиғи сифатида, Ўзбекистонда 2016 йилда илк бора ногирон деб тан олинган аёллар ва эркаклар ўртасидаги ногиронлик сабаблари ҳақида берилган маълумотни келтиришимиз мумкин[11]. Қон айланиш тизимининг касалликлари эркаклар орасида ногиронликнинг асосий сабабидир, аёллар учун бу хатарли безгаклардир. Юрак-қон томир ва онкологик касалликлар даволаниши мумкин, ногиронларни реабилитация қилиш ва уларни соғлом инсон тоифасига ўтказиш мумкин. Натижада, ногиронлик даражаси 2-3 фоизни ташкил этиши нафақат ижобий натижа, балки самарали соғлиқни сақлаш ва тўғри тиббий реабилитация сиёсати деб намойиш этилиши мумкин. Аслида, ҳаммаси биз ўйлагандек оддий эмас.
Ногиронлик нафақат тиббий муаммо, балки биринчи навбатда ижтимоий муаммо деб ҳисобланади. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенциясида “ногиронлик – тана функциялари бузилган инсонлар ҳамда муносабат ва инфратузилма билан боғлиқ тўсиқлар орасидаги ўзаро алоқа натижасида вужудга келадиган ҳолат” деб таъкидланади. Биз бор эътиборимизни фақат инсон танасининг нуқсонларига ва ушбу нуқсонларни даволашга қаратишимиз керак эмас. Ахир, кўриш, эшитиш ёки юриш қобилиятини бошқа тиклай олмайдиган одамлар ҳам бор. Бизнинг диққатимиз ва саъй-ҳаракатларимиз ногиронлик ҳолатини ўз вақтида аниқлаш ва ногиронлиги бор шахсларнинг жамиятда фаол бўлишларида қаршилик қилаётган тўсиқлар билан курашиш лозим.
Ногиронлик ҳолатини қайд эта олмаган инсонлар қандай қилиб ушбу рўйхатга киришлари мумкин?
Ўзбекистонда сўнгги ўн йил мобайнида ногиронлик кўрсаткичларини таҳлил қилиш давомида ногиронлик бўйича расмий статистика ҳисоб-китоби қанчалар ишонарли ва аҳолини етарли даражада қамраб олаяптими ёки йўқ? Ушбу саволлар очиқлигича қолмоқда. Сўнгги икки йилда ногирон шахслар сонидаги “кескин ўсиш” расман ногиронлиги қайд этилмаган шахслар миллий статистика ҳисоботидан “тушиб” қолаётганлиги ва ижтимоий ҳимоя учун масъул бўлган мансабдор шахслар ва идоралар улар ҳақида тўлиқ хабар топа олмаётганлигидан ёки хабар топишни истамаётганидан дарак беради.
Биринчидан, ногиронликни рўйхатга олишнинг энг асосий тамойили ногирон шахснинг аризаси орқали расмийлаштирилиши ва бюрократик жараёнларнинг мураккаблиги Ўзбекистонда ногиронлиги бўлган барча шахсларни рўйхатга олиш учун қийинчиликлар туғдиради ва натижада кўпчилик ҳисоботдан “тушиб” қолади. Бунга йўл қўймаслик учун, ногиронликни шахснинг аризаси орқали эмас, балки аҳолини кенг миқёсда рўйхатга олиш жараёнида амалга ошириладиган сўровларга махсус саволлар киритилиши орқали ногирон шахслар рўйхати тузилишини йўлга қўйиш лозим. Сўнгги марта аҳолини рўйхатга олиш деярли 30 йил олдин амалга оширилган ва 2017 йил охирида Ўзбекистон Давлат статистика қўмитаси раиси аҳолини рўйхатга олиш жараёни 2020 йилда бошланиши мумкинлигини айтган эди[12]. Ўтказилиши назарда тутилаётган аҳолини рўйхатга олиш жараёнида ногиронлик статистикаси бўйича Вашингтон гуруҳи томонидан тавсия этилган ногиронлик мавзусига оид саволлари ҳам сўровномага киритилиши жуда муҳим.
Иккинчидан, агар маълумотлар фақат соғлиқни сақлаш имкониятлари чекланган кишилар учун нафақа тўлашни амалга ошириш учун тўпланган бўлса, ногиронликнинг тарқалиш даражасини сезиларли даражада камлигини ҳисобга олиш эҳтимоли юқори. Ногиронлик ҳолатини текшириш мураккаб жараёнига боғлиқ бўлган “бош оғриқ”, пенсия ва ижтимоий нафақаларнинг оз миқдорда эканлиги ногирон кишининг расмий мақомини олиш учун ҳаракатларини сустлаштирувчи омил бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бундан ташқари, ногиронлик муаммоси билан боғлиқ маданий стереотиплар мавжудлиги TMЭKга бориб ўзлари ёки фарзандлари учун ногирон “тамғасини” олишдан олдин бир фикрлаб кўришга ундайди.
Маҳаллий ҳокимият органлари ногиронларни қўллаб-қувватлаш учун самарали ижтимоий сиёсатни ишлаб чиқиши ва амалга ошириши учун тегишли ногиронлик статистикасини тўплаш муҳимдир. Ногиронларнинг ижтимоий-иқтисодий аҳволини аниқлаш ва уларнинг кундалик ҳаётида дуч келадиган тўсиқларни бартараф этиш учун статистика маълумотлари тўпланиши керак. Шунинг учун ногиронликни расмийлаштириш ва давлат томонидан кафолатланган ижтимоий нафақаларни олиш ногиронлар учун қўшимча тўсиқ туғдирмаслиги керак.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, кейинчалик ногиронликни “тиббийлаштириш”ни олдини олиш ва ногиронлик ҳолати касалликка тенглаштирилишига йўл қўймаслик учун Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенциясини ратификация қилиш зарур. Ушбу Конвенция ногиронлик ижтимоий муаммо эканлигини назарда тутади ва Конвенцияни қабул қилган давлатлардан статистик ва тадқиқот маълумотларини тўплашни талаб қилади[13]. Афсуски, Конвенция Ўзбекистон томонидан 2009 йилда имзоланганлигига қарамасдан, ҳалигача ратификация қилинмаган.
Дилмурод Юсупов — cabar.asia Аналитик мактаби иштирокчиси
Фойдаланилган манбалар:
[1] Жаҳон банки маълумотлари: https://data.worldbank.org/?locations=UZ-XN
[2] Ногиронлик ҳақидаги Бутунжаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ҳисоботи, 2011.
[3] Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 18 ноябрдаги 422-XII-сонли «Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонуни, 3-модда.
[4] http://www.washingtongroup-disability.com/
[5] Пенcия ва ижтимоий нафақа оладиган ногиронлар сони, Ўзбекистоннинг гендер статистикаси, Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси: https://gender.stat.uz/ru/osnovnye-pokazateli/sotsialnaya-zashchita/invalidy/169-chislennost-invalidov-sostoyashchikh-na-uchete-v-organakh-sotsialnoj-zashchity-naseleniya-1-ru
[6] Пенcия ва ижтимоий нафақа олувчи ногиронлар сони, Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси: https://stat.uz/ru/158-otkrytye-dannye/2263-chislennost-invalidov-poluchayushchikh-pensii-i-sotsialnye-posobiya
[7] http://www.uza.uz/ru/documents/o-merakh-po-dalneyshemu-sovershenstvovaniyu-sistemy-gosudars-01-08-2017?m=y&ELEMENT_CODE=o-merakh-po-dalneyshemu-sovershenstvovaniyu-sistemy-gosudars-01-08-2017&SECTION_CODE=documents
[8] Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 22 декабрдаги «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида» ги Қонунига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, РР-272, 1-модда, 5-модда.
[9] https://www.gazeta.uz/ru/2016/02/23/mehnat/
[10] Ногиронликни фақат тиббий ҳолатга ва тиббий муаммога тааллуқли деб фақат Соғлиқни сақлаш вазирлиги ваколати доирасига йўналтириш.
[11] Ногиронлиги сабабли биринчи марта ногирон деб тан олинган аёллар ва эркаклар сони: https://gender.stat.uz/ru/osnovnye-pokazateli/sotsialnaya-zashchita/invalidy/644-chislennost-zhenshchin-i-muzhchin-vpervye-priznannykh-invalidami-po-prichinam-invalidnosti
[12] https://www.gazeta.uz/ru/2017/12/14/population/
[13] БМТнинг ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияси, 2006 й., 31-модда. «Статистика ва маълумотлар йиғиш».
Ушбу материал Норвегия Ташқи ишлар вазирлигининг молиявий кўмагида амалга оширилаётган «Giving Voice, Driving Change — from the Borderland to the Steppes Project» лойиҳаси доирасида тайёрланди. Мақолада билдирилган фикрлар таҳририят кенгашининг ёки ҳамкорлар позициясини акс эттирмайди.
«Билим берүү системасындагы кризис өзгөчө орто мектептердеги билим берүү системасында ачык көрүнүүдө. Орто мектептердеги билим берүү бекер жана баарына бирдей болуп эсептелгени менен иш жүзүндө андай эмес. Анткени, алыскы, обочолонгон райондордо окушкан мектеп окуучулары эмгек мигранттарынын жана эч кандай адистиги жок кара жумушчулардын катарын толуктоого аргасыз болушууда.
Билим алууга болгон мүмкүнчүлүктөрдү баарына бирдей тең кылуу үчүн эмнелерди жасоо керек, жана анын жоопкерчилиги кимде?» , — деп эксперт Анастасия Валеева атайын cabar.asia үчүн жазган макаласында белгилейт.
Билим берүү жакырчылыктан чыгаруунун бирден бир жолу катары иштеши керек
Кыргызстандагы жакырчылыкты балдардын жүзүнөн даана көрсө болот. Статистикалык көрсөткүчтөр боюнча ар бир төртүнчү кыргызстандык, ал эми балдар арасында ар бир үчүнчү бала жакырчылык чегинде жашашышат. Ошону менен катар айыл жерлеринде жакырчылык шаарга караганда бир топ курч. Демек жакырчылыктын классикалык көрүнүшү — айыл жериндеги көп балалуу үй-бүлө болуп калууда. Эми ушул жакырчылык тукумдан тукумга мурасталбашы үчүн эмне кылуу керек?
http://datawrapper.dwcdn.net/DkZro/1/
Да ушул билим берүү жакырчылыкты кыскартууга жана экономикалык өсүшкө көмөк көрсөткөн бир ден бир фактор болуп эсептелет. Ошондуктан көпчүлүк мамлекеттерде жалпыга милдеттүү бекер билим берүү системасын колдонулат, Кыргызстанда – бул орто мектептерде билим берүү, башкача айтканда – 9 класс. Ошентип билим берүү мамлекет үчүн жөн гана «кооздук» эмес, ал келечектеги потенциялдуу жарандар үчүн жасалган инвестиция.
Билим алуу укугу баарына бирдей болгондугуна карабастан, Кыргызстандын түрдүү аймактарында билим берүүнүн сапаты бири биринен кескин айырмаланып турат. Кыргызстанда мектепти бүтүргөн балдардын билим деңгээлин жалпы республикалык тестирлөөнүн жыйынтыгы аркылуу байкоого болот.
Жалпы республикалык тестирлөөнүн жыйынтыгы билим берүүнүн деңгээлин көрсөтөт
Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги 2018-жылдын 14-июнунда жалпы республикалык тестирлөөнүн жыйынтыгы боюнча гранттык орундарга талапкер мектеп бүтүрүучүлөрүнүн тизмесин жарыялаган[1]. 59 адамдан 43 бүтүрүүчү борбор шаардагы мектептин бүтүрүүчүлөрү болушкан. Эмне үчүн мындай чоң айырмачылык болду?
Тилекке каршы бул көрсөткүч, биринчиден, негизинен экзамен тапшырууга баары эле милдеттүү эмес, аны жогорку окуу жайына тапшырууну каалаган бүтүрүүчүлөр гана тапшырышат. Ушул өңүттөн алганда, Бишкекте дээрлик ар бир бүтүрүүчү жогорку окуу жайына кирүүнү кааласа, ал эми аймактарда жарымы гана каалашат дегенди түшүндүрөт ( Баткенде 75%, Жалал-Абад жана Ош облустарында – 60% га жакын бүтүрүүчулөр жалпы республикалык тест тапшырышкан).
Экинчиден, жалпы республикалык тестирлөөнүн жыйынтыгы менен окутуунун жүрүшүн оңдоого болбойт, муну менен тенденцияны гана байкап турууга болот. Ага карабай, тесттин түзүүчүлөрү «тестирлөө окуучулардын билимин өлчөөдө өзүн-өзү актады, ЖОЖдорго абутуренттерди тандоодо алардын билим деңгээлин туура баалоого негиз болуп бере алат»[2] дешет. Ошого карабастан, тести мектептердин иштөө сапатын баалоого колдонсо болбой тургандыгын моюнга алышат[3]. Тест окуучунун ЖОЖдорго тапшыруудагы жана окуусундагы жеке жөндөмүн гана текшерет.
Муну менен Билим берүүнү жана окутуу методикасын баалоо борборунун кызматкерлери жана башка эксперттер окутуунун деңгээли мектептерге жана алардын жайгашуусуна карата бирдей эмес экендигин билдиришет. Айыл жерлеринде жайгашкан мектептерде жогорку тажрыйбадагы мугалимдер жетишпейт, окуу куралдары жана окуу материалдары жетишпейт. Техникалык каражаттар жана массалык маалымат каражаттарын колдонууга баарынын эле бирдей мүмкүнчүлүгү жок. Ушунун баары жогорку окуу жайларына кирүүнү каалаган мектеп бүтүрүүчүлөрү ар кандай шартта экендигин айтууга негиз берет.
«Жалпы тестирлөөнү киргизүү дал ушул көйгөйдү чечүүгө негиз болду, жашоонун бирдей эмес шарттарында шаардык жана айылдык мектептердин бүтүрүүчүлөрүнүн жогорку окуу жайларынан билим алуусуна «таза, ачык, көз карандысыз тестирлөөнүн негизинде гана бирдей шарт түзүү негизги милдет болгон», дешет тесттин түзүүчүлөрү.
Бирдей мүмкүнчүлүк, бирдей эмес сапат
Жогоруда айтылган факторлорду эске алганда, жалпысынан аймактардагы мектептерден келген окуучулар өздөрүнүн Бишкектеги теңтуштарына караганда тестти бир топ начар жазышаарын моюнга албай кое албайбыз. Ошентип, Бишкекте экзаменге орточо бал 132,5, Ош облустунда – 108,4 балл, (босого балл — 110) болгон. Жалпысынан алганда, эн кедей региондордо — Нарын, Жалал-Абад, Баткен облустарында тесттин баллы орточодон төмөн. Бул Жалпы республикалык тестирлөөну тапшыра албай калгандар 2018-жылы жалпы тест тапшыргандардын 43% түздү дегенди билдирет, башкача айтканда, аймактагы мектептер бир топ артта калып жаткандыгынын кабар берет. Ушуга карабастан Билим берүү жана илим министрлиги аймактар боюнча орточо балдын жогорулаганын айтып отчет беришүүдө[4]. Тестирлөөдөн өткөн бүтүрүүчүлөрдүн санынын бир топ өсүүсү Бишкек жана Ош шаарларынын эсебинен болгон.
Изилдөөлөр көрсөткөндөй аймактагы мектептердин окуучулары көбүнчө жалпы тестирлөөдөн өтпөй калышкандыктан, ЖОЖдорго тапшыра алышпайт жана алар эмгек мигранттарынын катарын толуктоого, болгондо да адистиги жок эмгек күчүн түзүүгө мажбур болушууда. Ушунун баары кедейликти, социалдык алсыз катмарды, теңсиздикти пайда кылууда.
Кырдаалды жөнгө салуу үчүн мамлекет республикадагы мектептердин ишмердүүлүгүнө ар тараптуу баа берип, андан соң конкреттүү критерийлердин негизинде сунуштар топтомун иштеп чыгуусу зарыл. Мындай иш-чараларды ишке ашырууда сөзсүз түрдө биринчи кезекте мугалимдердин иш тажрыйбасын, мектептердин окуу куралдары менен камсыз болуу деңгээлин, мектеп окуучуларынын билим деңгээлин аныктоо ыкмаларын эске алуу зарыл. Экинчи жагынан бүгүнкү күндөгү билим берүүнүн сапатына баа берүүчү индикаторлор өлкөбүздөгү жалпы билим берүү системасын жакшыртуу боюнча сунуштар топтомун иштеп чыгууга мүмкүндүк бербей жаткандыгын да белгилөөгө болот.
Кантип билим берүүдө теңсиздик жаралат
Милдеттүү түрдө берилүүчү орто билим берүү системасында окуучулардын сабакка катышпоосунун деңгээли өтө жогорулугун байкоого болот. Эркек балдардын көпчүлүгү кайсыл бир жумушка орношуп сабакка катыша албай калышса, кыз балдардын сабакка катышпоосу алардын эрте турмушка чыгуусу менен байланыштуу болот. Жалпылап айтканда сабакка катышпай калуунун башкы себеби жакырчылыкка барып такалат. Жашоо шарттын оорлугунан улам жумушка орношуп, окууну таштоо зарылчылыгы жаралат.
http://datawrapper.dwcdn.net/RCtnE/1/
[pullquote]Эгерде окуучуну окутуу же иштетүү маселеси көтөрүлсө үй бүлөө мүчөлөрү иштетүүнү тандап алышат.[/pullquote]Ошол эле мезгилде үй-бүлөө канчалык жакыр болсо, билим берүүгө ошончолук мүмкүнчүлүк аз болот. Мындай үй-бүлөөдө балага мектептен сырткары кошумча билим берүү тургай, окууга керектүү кошумча китеп, компьютер сыяктуу зарыл нерселерди сатып берүү оорчулукка турат. Мындай учурда баланы окутуу керекпи же иштетүү зарылбы, деген суроо жаралса, сөзсүз түрдө үй-бүлөө мүчөлөрү баланы иштетүүнү тандап алууга мажбур болушат. Андыктан мындай үй-бүлөөлөргө жардам берүү маселеси көтөрүлгөндө, жакырчылыктан улам балдары мектепке барбай калган үй-бүлөөлөрдү таап жардам берүү зарыл.Кыргызстандын өкмөтү мамлекеттик бюджеттин төрттөн бир бөлүгүнөн да көбүрөөк билим берүүгө жумшайт. Бир жагынан караганда, мунун өзү билим берүүгө өзгөчө мамиле бар экендигинен кабар берет. Анткени, мындай көрсөткүч Тажикстандан башка айрым коңшу өлкөлөргө караганда жогору экендигин байкоого болот. Ошол эле мезгилде учурда билим берүүгө болгон чыгымдын өлчөмүн көбөйтүү оор маселе. Учурда мамлекеттин экономикалык абалын эске алганда да билим берүүгө болгон каражаттын өлчөмүн көбөйтүү дээрлик мүмкүн эмес. Андыктан бул тармакты өнүктүрүү үчүн сөзсүз түрдө жеке тараптардын жана эл аралык уюмдардын каржылык колдоосун алуу зарыл.
Жыйынтык
Кыргызстандагы орто билим берүү системасы кризисте жана ал сапаттуу реформага муктаж. Жалпы республикалык тестирлөөнүнүн жыйынтыгы учурда республика боюнча билим алууда олуттуу теңсиздик бар экендигин байкалды. Жашоо деңгээли төмөн аймактарда билим берүүнүн деңгээли начар экендигин көрүүгө болот. Ошол эле мезгилде милдеттүү орто билим берүү системасында жакырчылыктан улам сабакка катышпоонун деңгээли жогору экендиги аныкталды. Мына ушундан улам биринчи кезекте Кыргызстанда орто билим берүү системасын толук реформалоо учурдун башкы талабы.
Көйгөйдү чечүү үчүн:
- Кыргызстандагы баардык мектептердин абалына ар тараптуу баа берүү зарыл. Мугалимдердин адистигин, ар бир класстагы балдардын санын кылдаттык менен эске алуу менен абалды жакшыртуу максатында зарыл болгон сунуштар топтомун иштеп чыгуу керек. Ал үчүн орто билим берүү тармагын жакшыртуу боюнча мамлекет тарабынан бекитилген стратегиялык планды иштеп чыгып кабыл алуу талап кылынат.
- Мамлекеттик жана жеке тармактардын ортосундагы өнөктөштүктү өнүктүрүү үчүн укуктук негиздерди жакшыртуу зарыл.
- Билим берүүгө жеке тараптардын инвестициясын тартып, жакырчылыктан мектепке барбай калган үй-бүлөөлөргө жардам берүү зарыл.
- Аймактардагы айылдардын орто мектептериндеги билим берүүнү жакшыртууга көңүл буруу. Мугалимдердин билим деңгээлин жашыртып, зарыл болгон окуу куралдарын сатып алуу.
- Атайын окуу куралдары менен балдарды жалпы республикалык тестирлөөгө даярдоо. Мындай окуу куралдарын аймактардагы айыл мектептерине бекер таратып берүүнүн жолдорун табуу.
Анастасия Валеева — «cabar.asia»нын эксперттик аналитиктер жайкы мектебинин бүтүрүүчүсү.
[1] http://edu.gov.kg/ru/news/ministerstvo-obrazovaniya-i-nauki-opublikovalo-spisok-shkolnikov-kotorye-pretenduyut-na-grantovye-mesta-v-vuzy-strany/
[2] http://testing.kg/ru/ort-test/o-teste.html
[3] http://testing.kg/ru/ort-test/o-teste.html
[4] http://edu.gov.kg/ru/news/mon-znachitelno-uvelichilos-srednee-kolichestvo-nabrannyh-na-ort-ballov-po-regionam/
Бул макала Норвегия Тышкы иштер министрлиги каржылаган «Giving Voice, Driving Change
«Дар солҳои ахир фаъолияти мухолифини тоҷик дар хориҷа ба таври чашмгире афзоиш ёфтааст. Ин раванд бахусус пас аз муҳоҷирати бахши қобили таваҷҷуҳе аз сиёсатмадорони мунтақид ба Аврупо возеҳтар ба назар мерасад. Бо ин ки ин гурӯҳҳо хеле фаъоланд, имкиноти маҳдуде барои расидан ба аҳдофашон дар даст доранд.» — таъкид мекунад Хурсанд Хуррамов, коршиноси масоили сиёсӣ, дар мақолаи худ, ки барои сойти таҳлилии cabar.asia нивиштааст. (далее…)
“Мамлекеттин саясый лидерлердин жана ар түрдүү институттардын ролу — коомдук пикир алышууга, коомдогу ар түрдүүлүктүн туруктуулугуна жетишип жана ушул ар түрдүүлүктү бөтөнчө бир баалуу нерсе катары кабыл алууга көмөкчү болушу керектигинде. Мамлекет өзүнүкү жана өзгөнүкү, “өз” жана “бөтөн” деп бөлүүнү тереңдетпей, токтотушу зарыл. Дал ушул өңүттө гана совет доорунан бир топ алыска кеткен коомдо азыркы кырдаалдын дүнүйөбий болушу мүмкүн”, — деп белгилейт cabar.asia аналитикалык порталы үчүн атайын жазган макаласында саясат таануучу Эмил Жураев.
“Парламенттин ролуна баа берүүдө биз биринчи кезекте ал өлкө элинин бул жааттагы тарыхый тажрыйбасын, каада салтын, баалуулуктарын, саясий жана укуктук маданиятын эске алуубуз зарыл. Мындай факторлорду эске алуу, парламенттин мамлекеттик, укуктук жана коомдук мамиледеги ролуна баа берүүдө аябай маанилүү ролду ойнойт”, — дейт мамлекеттик башкаруу боюнча эксперт Шерадил Бактыгулов cabar.asia аналитикалык порталына жазган макаласында. (далее…)