Без рубрики

Сапаттуу билим берүү дүйнөдөгү ар бир мамлекеттин стратегиялык потенциалы жана өлкөнү туруктуу өнүктүрүүнүн кыймылдаткыч күчү болоорунда кымындай да күмөн жок. Бир гана сапаттуу билим берүүгө жетишүү Кыргызстандын баардык тармактарынын өнүгүшүнө өбөлгө түзүп, өлкөдөгү коррупция, жумушсуздук маселесин чечүүнү шарттайт.  Кыргызстандын калкынын үчтөн бир бөлүгүн он алты жашка чейинки балдар түзөөрүн эске алганда, алардын сапаттуу билим алууга жетишүүсүн камсыз кылуу үчүн да бул тармакты түп тамырынан бери  реформалоо зарылчылыгы айтпаса да түшүнүктүү.  Андыктан «же биз республиканы келечекте жаңы баскычка чыгара ала турган жаштардын муунун тарбиялап чыгарууга жетишебиз же келечеги тумандуу  билимсиз жаштардын армиясын түзүп, жашообуз жакшырбай кала берет. Дүйнөлүк тажрыйбадан алып караганда, тез өнүккөн өлкөлөрдүн баары тең сапаттуу, билимдүү кадрларды даярдоодон улам ийгиликке жетишкендиги белгилүү.

Андыктан Кыргызстанда билим берүү тармагына стратегиялык артычылык берип, бул тармакты көтөрүүгө сөз түрүндө эмес, мамлекеттик деңгээлде көңүл бурууга убакыт эчак эле жетти, деп айтсак болот. Ал үчүн албетте алгач бул тармакка алдыга койгон максаттарга жетүү максатында комплекстүү анализ кылуубуз зарыл.

• Баардык артыкчылыктарга жана жетишпеген жактарга мониторинг жана анализ жасоо;
• Билим берүү жана илим тармагын реформалоонун программасын даярдоо;
• Билим берүү жана илимге коротулган мамлекеттик чыгымдарды кайрадан карап, аны көбөйтүүнүн жолдорун караштыруу;
• Билим берүү жана илим тармагын баскыч баскычы менен реформалоонун көп жылдык стратегиялык планын иштеп чыгуу;
• Окутуу жана усулдук тажрыйбаларды жакшыртуу жана билим берүү тармагына мыкты адистерди тартуу;

Билим берүү тармагын өнүктүрүүнүн стратегиясы анын кардарлары же каржылоочу булагы кайсыл бир эл аралык уюмдар болгонуна карабай, сөзсүз түрдө биринчи кезекте Кыргыз Республикасынын улуттук кызыкчылыгына жооп бериши зарыл. Эгемендүүлүк жылдарында өлкөнүн билим берүү системасын реформалоо натыйжалуу, ситемалуу жылыштарды алып келген жок. Аз маяна алган мугалимдер жетекчилик тарабынан болгон тынымсыз ар кандай талаптарды, жаңы эрежелерди ишке ашыруудан тажап, чарчап бүтүштү. Тармакты толук, түп тамырынан бери өзгөртүүгө багытталбаган,  ар кандай баш аламан реформалардан олуттуу натыйжа болгон жок. Социалдык жактан камсыздалбагандыктан, балдар бакчасынан баштап илимий даражасы жана илимий наамдары бар окумуштууларга чейинки бардык баскычтарда мугалимдердин макамынын өтө төмөн болушу; педагогикалык кадрларды даярдоонун жана кайрадан даярдоонун  төмөнкү деңгээли; билим берүү мекемелеринин акча табуучу бизнес-борборлорго айланышы;  мектептердеги рекетчилик көйгөйү; бала бакча, орто мектептердеги аягы түгөнбөгөн акча жыйноочулук, деги койчу, билим берүү тармагында мындан башка да толгон токой чечүүнү талап кылган көйгөйлөр  — коомчулукта кеңири талкууланып, ал турган жашоонун адаттагы көрүнүшүнө айланды.

Таблица 1. Кыргызстандын билим берүүгө бөлүнгөн чыгымы (ИДЖнан пайыз менен санаганда)

Булагы: Бул таблицаны автор Дүйнөлүк банктын маалыматына негизделип иштеп чыккан

https://data.worldbank.org/indicator/SE.XPD.TOTL.GD.ZS?view=map

Жогорку жактагы таблицадан көрүнүп тургандай, Кыргызстан жылына билим берүүгө ИДӨ (Ички дүң өндүрүмдөн) 5.8% ден 7% чейин каражат бөлөт. Мисалы Дүйнөлүк Банктын берген маалыматы боюнча 2017-жылы  ЮАР-20.6%, Кытай-16,4%, Бразилия-14,6% акча бөлүшсө,  эң төмөн суммада үч өлкө: Лксембрург-2.2%, Греция-1.5%, Монако-1.4% бөлүшкөн [1].

Албетте, ИДӨдөн билим берүүгө канча пайыз бөлүнгөнү маанилүү ролду ойнойт, ошондой болсо да миллиарддан бир пайызы башка санды, ал эми миллиондун бир пайызы өзүнчө башка көрсөткүчтү түшүндүрөт. Андыктан, мындай ыкма менен кайсыл бир өлкөнүн билим берүүгө канча каражат бөлгөнүн аныктоо үчүн кошумча анализ талап кылынат. Билим берүү ар бир өлкөнүн өнүүгүүсүнүн  эң негизги фактору болуп жаткан чакта, Кыргызстан да бул жааттагы дүйнөлүк демилгелерден сыртта калбай, эл аралык донорлордон ар кандай гранттык колдоолорду алып келет.  

 Бир эле Европа Биримдиги кызматташтык долбоорунун алкагында (Development Cooperation Instrument) өнүктүрүү максатында 2013-2018-жылдар аралыгында Кыргызстанга 17 млн.евро бөлүнгөн[2]. Кыргызстандын билим берүү тармагын 2012-2020-жылдар аралыгында стратегиялык өнүктүрүүнүн учурдагы концепциясы  Евопа Биримдигинин колдоосу менен үч этапта 2012-2014, 2015-2018, 2018-2020  жылдарга иштелип чыккан[3].

Ошол эле мезгилде бир жагынан баардык деңгээлдеги мугалимдердин азыркы алган айлыктарынын өлчөмүн, экинчи жагынан реформа жүргүзүү максатындагы мугалимдерге боло турган жаңыча талаптар топтомун эске алганда, реформанын натыйжасында билим берүү тармагы жаңы бир баскычка чыгат, деп ишенимдүү айтуу оор. Билим берүү тармагын рефомалоонун бул стратегиялык планын ишке ашырууга болгону 1.5 жыл калды, тилекке каршы билим берүү тармагында эмдигиче олуттуу, сапаттуу жылыштар болгону байкала элек. Билим берүү тармагын реформалоого мугалим жана илимпоздорду тартуунун деңгээли өтө эле төмөн болуп жаткандыгын өзгөчө белгилеп кетүүгө болот.

Жогорку окуу жайлардын санынын көбөйүшү, билим берүүнүн сапатынын жакшырышын түшүндүрбөйт

Билим берүү министрлигинин маалыматы боюнча республикада 57 Жогорку Окуу жайы бар. Алардын 31 мамлекеттик, 19 мамлекеттик эмес, мындан сырткары  чет өлкөлүк жети жогорку окуу жайынын өкүлчүлүктөрү бар (Сүрөттү караңыз №1).

1-сүрөт. КРнын Жогорку окуу жайлары

57 Жогорку окуу жайынын географиялык жайгашуусу[4]

Экинчи сүрөттөн көрүнүп тургандай, Кыргызстандын облустарынан бир гана Таласта Жогорку окуу жайы жок. Калган облустардын баарында Жогорку окуу жайлары бар. Алардын ичинен Жогорку окуу жайлар Бишкекте аябай көп жайгашып, мындай көрүнүш борбор калаанын жаштардын эң көп жайгашкан жерине айлануусуна өбөлгө болгон. Ошону менен бирге эле Кыргызстандагы билим берүү ар түрдүү кирешедеги атуулдарга ылайыкталып ачылып,  эң арзанынан  тартып эң кымбат окуу жайларына чейин табууга болот. 2016-жылы Жогорку окуу жайга төлөнүүчү акчанын эң төмөнкү суммасы 26,300 сом экени аныкталган. Келишимдик негизде окуунун жогорку баасын окуу жайы өзү аныктайт. Эң кымбат окуу жайы катары даарыгерлик кесип аныкталып, анын бир жылдык төлөмү 39,500 сом экендиги аныкталган. Ал эми айрым маданий же искуство тармагындагы окуу жайларга 26.300 сомдон аз акча төлөсө деле кабыл ала берген учурлар кездешет.

Ошону менен бирге, чет өлкөлүк окуу жайлардын өкүлчүлүктөрүндө жана жеке окуу жайларда мамлекеттик окуу жайларга салыштырганда окуп билим алуу үчүн баардык шарттар мыкты деңгээлде түзүлгөдүгүн байкоого болот. Тагыраак айтканда, инфраструктура: окуу корпустарындагы шарттар мыкты, жатаканалары бар, мындан сырткары окуу үчүн зарыл болгон видео-аудио жабдуулары, китепкана жана электрондук китепканалар менен камсыз болгон. Мындан сырткары профессордук курамы жетишээрлик түзүлүп, окуу жайдын рейтинги бийик болуп, бүтүрүүчүлөр окуу жайын аякташканда эки дипломго ээ болушуп,  чет тилдеринде сүйлөп калышат.

Көпчүлүк эксперттер Кыргызстан сыяктуу чакан өлкө үчүн мынчалык сандагы жогорку окуу жайлары өтө эле көптүк кылаарын айтышып, аны кыскартууну сунуш кылып келишет. Окуу жайлардын санын кыскартуу кайсыл бийлик болбосун жакшы кадам болбойт, ал тургай эгерде өкмөт  мындай кадамга бара турган болсо, бийлигинен кол жууп калышы да толук ыктымал дешет, серепчилер. Ошондой болсо да, учурда өлкөдөгү жогорку окуу жайлардын санын кыскартып, алардын  баарын 3-5 мамлекеттик деңгээлдеги жогорку окуу жайына бириктирип, каржылоону мамлекеттик бюджетке өткөрүү зарылдыгы бар. Эң жогорку мамлекеттик деген макамдагы окуу жайга талантуулардын талантуусу, мыктылардын мыктысынын тапшыруусун ар тараптуу камсыздап, алардын толук кандуу билим алуусуна баардык шарттарды түзүп, бүтүрүүчүлөрдүн жумушка орношуусуна колдоо көрсөтүүгө жетишүү учурдун талабы. Мындай жогорку окуу жайларына заманбап окутуу ыкмаларын киргизип, студенттердин алгач бакалавр, андан соң магистр келечекте доктор болуусуна чейин мүмкүнчүлүк түзүп берүү зарыл. Ал эми калган жогорку окуу жайларын өзүн-өзү камсыздоого өткөрүп койсо жетиштүү болмок. Мындай кадам билим берүү тармагындагы атаандаштыкты күчөтүп, окуу жайлардын аргасыздан өз потенциалдарын жакшыртуусуна түрткү болмок. Эң башкысы мамлекеттик жогорку окуу жайлар  бир эле мезгилде мамлекеттик кадрларды кайрадан даярдап, кесиптик деңгээлин көтөрүп, алардын адистиктерин жогорулатууга милдеткер болушмак. Учурда жогорку окуу жайларын бириктирүү менен катар аларды академия, университет, институт катары так бөлүштүрүп, аталышына жана макамына жараша профессордук-мугалимдик курамды тактап, ар бир мугалимди анын эмгегине илимий даражасына жараша баалоого жетишүү зарыл.   

Айрыкча соңку жылдары жогорку окуу жайды бүтүргөндөн кийин билимди аспирантура, докторантурада өркүндөтүп, кандидаттык жана доктордук дицертацияларды жактоонун талаптары  мурдагыга каранда да оорлотулду. Ошол эле мезгилде мындай талаптардын күчөтүлүшү дицертациялык эмгектердин сапатынын жакшырышына өбөлгө болгон жок. Албетте билим берүү тармагындагы абал боюнча чыныгы маалыматты билүү үчүн бала бакчалардан баштап дыкаттык менен иликтөө жүргүзүү зарыл. Сапаттуу иликтөө, стратегиялык анализдин жоктугунан биздин билим берүү жана илим дайыма ойду келди өзгөрүүлөргө дуушар болуп, анын терс таасири баардык тармактарга тийүүдө. Билим берүү тармагынын баардык баскычтарындагы мугалимдер менен билим берүүнүн сапатын жакшыртуу боюнча жасалган жетекчиликтин аракетинин ортосунда таптакыр байланыш жок.

Мамлекет тарабынан илимий иликтөөлөрдү каржылоо  

Жогору окуу жайлар жаштарга билим берүү менен катар эле, мамлекеттин кызыкчылыгы, келечеги үчүн илимий иликтөө иштерин жүргүзүүгө милдеттүү. Андыктан жогорку окуу жайлары жана илимий борборлор мамлекеттик органдарда эмгектенген кызматкерлердин билимин улам жогорулатып, кайра даярдап, аларга турмушка зарыл болгон билимди берип турууда олуттуу ролду ойношу зарыл. Мындай тажрыйба бардык өлкөлөрдө бар жана ийгиликтүү иштеп келүүдө. Илимий чөйрөнүн өкүлдөрү мамлекеттик мекемелер менен тыкыс иштешип, аларга зарыл болгон  иликтөөлөрдү жүргүзүп, өкмөткө сратегиялык чечимдерди кабыл алып , план программаларды даярдап берүүсүнө көмөктөшөт. Эгерде Кыргызстанда да ушундай тажрыйбаны жайылта турган болсо, мындай аракеттер мамлекеттик органдардын кабыл алган чечимдерин жакшыртып, экинчиден өлкөдө илим билимдин да өнүгүшүнө өбөлгө түзмөк. Натыйжада, мамлекеттин өзү өлкөнү өнүктүрүүгө зарыл болгон илимий долбоорлордун, демилгелердин ээси болуп, бийлик менен илиймий чөйрөнүн карым-катнашын чы­ңдамак. Ал үчүн учурдагы мамлекет тарабынан каржыланган бардык илимий борборлорду жана институттарды толук түрдө кайрадан реформалап, алардын санын, сапатын, ишмердүүлүгүн кайрадан карап чыгуу зарыл.

Мугалимдин жана илимий кызматкердин социалдык имиджин көтөрүү

Бир жагынан «жапайы капитализм» билимсиздердин коомдо пайдалуу жана кирешелүү оорундарды ээлөөсүнө мүмкүнчүлүк берди. Экинчи жагынан мындай көрүнүш жогорку билимдин жана жалпы эле коомдогу жогорку билимдүү адистерди даярдоонун кадыр баркын кетирүүдө.

Эң өкүнүчтүүсү мугалимдердин социалдык абалынын төмөндүгү бул тармакка мыкты бүтүрүүчүлөрдүн келүүсүнө өбөлгө түзбөйт. Эгерде кокусунан билим берүү тармагына жогорку окуу жайынын мыкты бүтүрүүчүсү келип кала турган болсо, ал деле маянанын аздыгынан же социалдык абалдын төмөндүгүнөн бир аз убакыттан со­ң бул тармакты таштап кетүүгө аргасыз болоору турган иш. Кыргызстандагы ипотекалык кредит берүү учурунда мулимдердин кирешесинин өтө эле төмөндүгү, алардын өздөрүнүн турак жайы үчүн акча төлөөгө мүмкүнчүлүктөрү жок экендигин даагы бир жолу ашкереледи.

Билимдүү жаш мугалимдердин айрымдары эл аралык фонддор тарабынан берилген стипендия жана башка кирешелер менен гана бул тармакта кармалып турушса, мугалимдердин калган бир бөлүгү аргасыздан ар кандай кыска мөөнөттөгү чет тилдерин, чечендик өнөрдү үйрөтүү жана мектеп окуучуларын жогорку окуу жайларга тапшырууга даярдоо сыяктуу ар кандай курсттарды ачып алышып үй-бүлөөсүн багышууда. Андыктан мугалимдердин арасында «бир ставкада иштесең курсагы­ң тойбой калат, көп ставкада иштесең тамак ичкенге убакты­ң жок калат», деген накыл сөздүн тууралыгын жашоо нугу өзү тастыктап жатат. Бир жагынан караганда, өлкөдөгү мугалимдердин жогорудагыдай социалдык көйгөйлөрү баарына маалымдай сезилет, бирок мамлекеттеги «ким канча уурдап алган», деген ири коррупциялык иштердин алдында мугалимдердин жогорудагыдай көйгөйлөрү көз жаздымда калып, көп жылдан бери чечилбей келет.

Ошондой болсо да, республикада коррупциялашпаган, таза, өз ишине берилген мугалимдер жок эмес. Андыктан, коррупцияга каршы күрөш айыптууларды таап жазалоо менен жүрсө,  ошону менен катар үлгүлүү, эл үчүн иштеген адистерди мамлекеттик деңгээлде колдоо иш чаралары болушу керек, деп ойлойбуз. Жок дегенде мыкты мугалимдер кимдер экендигин окуучулар же студенттердин арасында сурамжылоо жасай коюп эле аныктап, аларга ар кандай социалдык колдоолорду көрсөтүү учурдун талабы. Анткени, ар бир мугалим өзүнүн билим деңгээлине жана эмгегине жараша жетишээрлик деңгээлдеги жашоо шартка  ээ болсо, өсүп келе жаткан жаштарга үлгү боло алышмак.   Мугалимдик кесиптин жаштардын арасындагы кадыр-баркы өсмөк.

Андыктан билим берүү жана илим тармагын толук реформалоо Кыргыз Республикасынын ички саясатынын эң маанилүү бөлүгү болушу учурдун башкы талабы. Келечекте биздин балдарыбызды кимдер окутат, кимдер даарылайт, кимдер өлкө коопсуздугун камсыз кылат, деген сыяктуу суроолорду ар бир жаран өзүнө өзү бере турган болсо,  анда билим берүү тармагын реформалоо маселеси эч кимди кайдыгер калтырмак эмес.  

Макала автору: Акматалиева А.М., к.п.н. (Кыргызстан, Бишкек)

[1] https://data.worldbank.org/indicator/SE.XPD.TOTL.GD.ZS

[2] Education development strategy 2020 https://ec.europa.eu/europeaid/projects/support-reform-education-sector-kyrgyz-republic_en (Дата обращения: 29.05.2018)

[3] Стратегия образования КР 2012-2020 http://erasmusplus.kg/wp-content/uploads/2014/12/%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F-%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_2012_2020.pdf

[4] Университет Центральной Азии в Нарыне не числится  в списке вузов на сайте Министерства Образования

“Динчилдиктин өсүүсүнөн, дегеле жалпысынан алганда кыргызстандагы калктын консервативдик көз карашты кармануусунан улам, тилекке каршы өлкөдөгү бул багыттагы мамлекеттик саясат же ар кандай эрежелерге карабай,  гендердик теңсиздик  теңирден тескери натыйжаларды көрсөтүүдө», — дейт cabar.asia. агенттигине берген маегинде эксперт Чинара Эсенгул.

Киришүү ордуна

Тартип коргоо органдарынын берген маалыматына караганда, 2010-жылдан 2016-жылдын июнь айына чейинки мезгилде 863 кыргызстандык атуул Сириядагы согушттук аракеттерге тартылып өздөрүн “Ислам мамлекети”  деп атаган экстремисттик топко кошулуп кетишкен жана алардын 188 аялдар түзүшөт.[1]

Чындыгында үй-бүлөө коомдун радикалдашуусунда же калк арасында экстремизмдин күчөшүндө бир жагынан о­ң, ошол эле мезгилде терс таасирин тийгизээри турган иш. Айрыкча со­ңку жылдары эмгек миграциясынын айынан көп сандаган жаштар өз ата мекенин ташташып, үй-бүлөө мүчөлөрүнөн алыс жүрүшкөн чакта, сөзсүз түрдө алардын кайсыл бир экстремисттик топторго алданып азгырылып кетүү мүмкүнчүлүгү күчтүү экендигин танууга болбойт. Албетте, эгерде Кыргыз Республикасында үй-бүлөө институту күчтүү болуп, жаш муундар кыргыз элинин каада салтына, маданиятына ылайык тарбияланып, алардын келечекте бөтөн чөйрө менен аралышып кетүүсүнө үй-бүлөөдө жеткиликтүү деңгээлде  жакшы даярдалышканда, биздин жаштарыбыз ар кандай азгырууларга алданышпайт эле, жана  жакшы жашоону табуу үчүн согуш болуп жаткан өлкөлөргө да кетишпейт эле. Ошол эле мезгилде, көптөгөн жаш кыздар жана аялдар согуш талааларына өздөрүнүн үй-бүлөөсүн сактап калуу максатында  тууганынын (күйөөсү, атасы, агасы, кудасынын) чакыруусу менен  Сирияга кетишкен.[2]

Ар кандай мамлекеттик жана бейөкмөттүк уюмдардын өкүлдөрү менен сүйлөшө келгенде, кыз-келиндердин диний негизде радикалдашуу процессинде, алардын эч биринде ИГИЛ экстремисттик топко тартылганга чейин,  «бул уюмга өз каалоом менен кирем» деген ою болбогондугу аныкталды.  Аялдардын мындай аракеттерге баруусуна баардык эле учурда «зомбилөө» же аларды азгыруу болбогондугун аялдар өздөрү айтып беришти. Ошол эле мезгилде, эмне үчүн аялдар ойлонбой жана өздөрү каалашпай туруп, мындай жаман көрүнүштөргө тартылып кетишет? Эмнеге аялдардын өз каалоосу менен ИГИЛдин курамына кошулууга жөнөп кетиши өтө сейрек кездешет? Бул жана башка суроолорго 2017-жылдын экинчи жарымында «БУУнун аялдары» агенттиги үчүн жасалган иликтөөгө таянып жооп бергенге аракет жасайын.

Көйгөйлөргө жана контекстке талдоо

Согуш болгон өлкөлөргө кеткендердин жаш курагын, билим деңгээлин жана башка  өзгөчөлүктөрүн талдап келгенде ар түрдүүчө маалыматы аныктоого болот. Тартип коргоо органдары көбүнчө жашы 22 ден 27 чейинки жумушсуз, билими тайкы, аз камсыз болгон үй-бүлөөдөн чыккан жаштар кетип жаткандыгын айтышат. Ал эми бейөкмөт уюмдардын берген маалыматы боюнча, согуш талааларына орто үй-бүлөөдөн чыккандар деле кетишүүдө. Ошол эле мезгилде, кетип жаткан аялдардын канчасы турмушка чыккандар экендиги тууралуу маалымат жок, бирок канча аял күйөөсүнүн артынан кеткендиги тууралуу так маалымат бар. Мындан сырткары кеткен аялдардын билим де­ңгээли тууралуу расмий маалымат жок.

Мамлекеттеги бир катар иликтөөлөрдүн жыйынтыгында атуулдардын Ирак, Сирия сыяктуу бөтөн жердеги согушка кетүүсүнөн өзүнчө бир маанилүү бүтүм чыгарууга болот. Иш жүзүндө радикалдашуунун жана экстремизмдин себептери өтө көп, бирок атуулдардын мындай кадамдарга баруусуна белгилүү бир факторлор түрткү болоорун унутпашыбыз керек. Мындай факторлордун катарына төмөндөгүдөй:  ар бир атуулдун жеке өзгөчөлүгү, өлкөдөгү социалдык-экономикалык абал, анын ичинде дискриминация, оор жашоо шарт, диний кырдаал, гендердик фактор жана гендердик теңсиздик, диний саясат, тартип коргоо органдарынын адилетсиз мамилеси, калктын билим деңгээли, сабатсыздыгы, өлкөдөгү коррупиянын деңгээли сыяктуу факторлорду кошууга болот. 

Диний кырдаал

Кыргыз Республикасынын Президентинин алдындагы Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиянын берген маалыматы боюнча, соңку жыйырма жылда өлкөдө калктын динге берилүү деңгээли өтө тездик менен өсүүдө.[3] Учурда өлкөдө ислам дининин эле жыйырмадан ашуун түрлөрү өз ишмердүүлүгүн жүргүзүүдө. Мындай шартта, өзүн светтик, демократиялык өлкө деп жар салган Кыргызстанда жогорудагыдай диний көп түрдүүлүк менен иш алып барып, аларды  башкаруу жеңил  эмес экендиги айтпаса да түшүнүктүү.

Бул жерде көңүл бура турган нерсе, өлкөдөгү салттуу ислам динин карманган атуулдар  менен ислам динин өздөрүнүн сасий жана башка максаттарына жетүү үчүн колдонууга аракет кылган диний агымдар менен болгон өз-ара мамилесинде карама-каршылыктуу жагдайлар бар деп айтууга толук негиз бар. Мисалы Хизб-ут-Тахрир саясий-диний партиясы жана анын мүчөлөрү Борбор Азиядагы мамлекеттерде халифат курууга чакырышат. Ошол эле мезгилде ИГИЛ уюму Ирак жана Сирияда халифат курууну көздөйт. Ушул өңүттөн алганда, өз мезгилинде Хизб-ут-Тахрир уюмунун өкүлдөрү атуулдарды ИГИЛ уюмуна киргизүүгө чакырбаганы менен өзүнүн идеологиялык багыты боюнча дүйнөдөгү ИГИЛ сыяктуу эксремисттик жана террорчул уюмдарга социалдык база болуп берип жатканын жокко чыгарууга болбойт.  

Башка өлкөлөрдүн эксперттери сыяктуу эле Кыргызстандык эксперттер өлкөдөгү Таблиги Джамаат исламдык агымынын ишмердүүлүгү тууралуу бир пикирде эмес. Аталган уюмдун ишмердүүлүгүнө Борбор Азия өлкөлөрүнүн ичинде Кыргызстанда гана ураксат берилген. Ал тургай эгерде аталган агымдын ишмердүүлүгүн Кыргызстанда токтотууга бара турган болсо, анда мындай кадам өлкөдө радикалдашууну алдын албай, тескерисинче күчөтүп жибериши ыктымалдуулугун айтышат, эксперттер. Анткени иш жүзүндө аталган уюмдун билимдүү мүчөлөрү чыныгы радикалдык уюмдарга карама-каршы туруп аларга тең салмактуулукту сактап келе жаткандыгын жокко чыгарууга болбойт, дешет алар. Ошол эле мезгилде, аталган кыймылдын ишмердүүлүгүн жабуу зарылчылыгын көтөрүп келе жаткан атуулдар, Таблиги Джамаат идеологиялык жактан Деобанди консервативдүү окуусу менен жакын экендигин айтышып, ага 1960-жылдан бери Таблиги Джамаат менен салафизмдин ортосундагы өз ара карым-катнашты мисалга келтиришет. Башкача айтканда, эгерде кылдаттык менен талдай турган болсок, Таблиги Джамааттын принциптери «учурдагы ислам экстремизминин үлгүсү болгон экстремисттик ваххабиттик-деобани окуусуна барып такалаарын танууга болбойт».[4]

Социалдык-экономикалк абал

Жогоруда сөз болгондой, со­ңку жылдары калктын динге берилүү деңгээлинин жогорулашы менен катар эле өлкөгө жакынкы жана алыскы чет өлкөлөрдөн атуулдардын келүүсү да көбөйдү. Мындан сырткары жумушсуздук өлкө жаштарын кандай болсо да Россия жана Казакстанга же башка өлкөлөргө барып жумуш издеп кетүүсүнө аргасыз кылууда. Мигранттардын көпчүлүгү жаш, ишенчээк, билимсиз, эң өкүнүчтүүсү алардын үй-бүлөө мүчөлөрү, биринчи кезекте, балдары кароосуз, ата-энесинин тарбиясынан сырткары өсүшүп, жаштайынан капа болуп, жашоосунда ар кандай  көңүл калуулар көп болгондуктан соңку жылдары мектеп окуучуларынын арасында өзүнүн жанын өзү кыйган учурлар өтө көп кездешүүдө.[5]

Өлкөдөгү миграцияга жооп берген мамлекеттик органдын берген маалыматына караганда, соңку жылдары өлкөдө аялдар миграциясынын саны өстү. Учурда аялдар өлкөдөн сыртка кетип жаткан жалпы мигранттардын 48% пайызын түзөт. Мындай көрүнүш өз мезгилинде миграциядагы аялдарга байланыштуу көйгөйлөрдү  көбөйтүүдө.

Гендердик кырдаал

Калктын арасында динге берилгендердин жана жалпысынан эле консервативдик көз караштагылардын санынын көбөйүшү өлкөдө ыймандуулуктун жакшырышына алып келгени менен, тилекке каршы гендердик дискриминациялык көрүнүш, өлкөдөгү саясат жана формалдык эрежелерге карабай, башканы көрсөтүүдө. Алардын айрымдарын тизмелей кетсек, алар: эрте турмушка берүү, көп аял алуучулук, каттоосу жок турмушка чыгуу сыяктуу көрүнүштөр. Мындай корүнүштүн баары аял катары укугун тастыктоочу тиешелүү документтин жоктугунан улам болуп жаткандыгын айтууга болот. Мындай көрүнүш аялдарга жана балдарга тиешелүү. Мындан сырткары мигранттардын аялдары жолдошунун үйүндө калып, физикалык жана психологиялык оор шартта күн өткөрүшөт. Ошондой эле айрым учурда жаш кыздардын ата-энелери бойго жеткен кыздарын болушунча кымбатка сатууга кызыкдар болгон учурлар да катталат. Ошол эле мезгилде, үй-бүлөөдөгү аялдарга жана балдарга карата зордук-зомбулуктар тууралуу айтпай коюга болбойт. Коомчулукта дагы деле кыз ала качуу кездешет. Өкүнүчтүүсү кыз ала качууда тартип коргоо органдарынын кызматкерлеринин өз ишине жоопкерчиликсиз мамилесинен улам кайгылуу окуялар оорун алган учурлар да бар. Ага мындан бир аз илгери оорун алган Бурулайдын окуясын келтирүүгө болот. Бурулайды ала качып кетип бара жаткан бала милициянын имаратында кызды бычактап өлтүрүп койгон.[6]

Кыздар жана аялдар жогорудагыдай оор жагдайлардан кутулуу аракетинен улам башка өлкөлөргө кетүүгө аргасыз болушат. Эң оору качан гана аялдар турмуштун айынан миграциянын оор кыйынчылыктарына кабылышып, өз мекенине келишкенде алар ар кандай сын пикирге кабылышат (миграцияда жүргөндө туура эмес жүрүм турумга ээ болушуп, башка эркектер менен жүрүп алган, деген сыяктуу. Ал эми мындай ушакка эркектер кабылышпайт.)

Албетте жогорудагыдай оор кыйынчылыктарды көргөн айрым аялдар айла жоктон өз өлкөсүн таштап, башка Сирия сыяктуу өлкөлөргө да кетүүгө аргасыз болушат. Ал эми «зомби» сыяктуу эле өз эрки менен эмес, жолдошун же башкаларды ээрчип кетип калган кыз келиндер жөнүндө сөз кылганда, алардын да көпчүлүгү эрте турмушка чыкандын айынан, тогузунчу класстан кийин билим албай калып, жолдошусуз өз алдынча жашап кетүүгө көзү жетпеген кыз келиндер экендигин көрүүгө болот. Мындай кыз келиндердин баары тең жолдошунун жана үй-бүлөө мүчөлөрүнүн айткандарын жүз пайызга унчукпай аткарууга мажбур болушат.

 Сунуштар

Канткенде аялдардын диний негизде радикалдашуусуна жол бербөөгө болот? Бул максатка жетүү үчүн эң башкысы биринчи кезекте өлкөдөгү баардык атуулдардын укуктарынын тең сакталуусуна жетишип, мыйзам үстөмдүгүн орнотуп, өлкөдө кош стандарттулукка жол бербей, ар бир адамдын коопсуздугун камсыз кылып. ошондой эле эң маанилүүсү өлкөдөгү ар бир адамдын анын ичинде ар бир кыз келиндин келечекте эне жана аял болуусу үчүн алардын светтик жана диний билим алуусуна толук мүмкүнчүлүктөрдү түзүп берүүгө жетишүү.

Мындай максаттарга жетүү үчүн төмөндөгүдөй өзгөчө сунуштар топтомун ишке ашырууну сунуштайбыз:

-Согуш болуп жаткан өлкөлөрдөн келген атуулдардын кайрадан коомго аралашып кетүүсү үчүн өзүнчө программаны иштеп чагып аны ишке ашырууга жетишүү.

-Сирияга кеткен атуулдардын үй-бүлөө мүчөлөрүнө колдоо көрсөтүү боюнча программаларды иштеп чыгып, турмушка  ашыруу (көптөгөн апалар, аялдар үй-бүлөөнүн башка мүчөлөрү тарабынан зордук –зомбулукка учураган учурлар кездешет).

-Жогорудагыдай максатка жетүү үчүн ар бир жердин, аймактын көйгөйлөрүн жеринде иликтеп, чечүүгө багытталган мамлекеттик жана донордук программа, долбоорлорду иштеп чыгып аны турмушка ашыруу (алгач чечүүгө зарыл болгон көйгөйлөрдү иликтеп чыгуу, андан соң маселени биргелешип чечүүнүн планын иштеп чыгуу).

-Юстиция министрлигинин калкка бекер юридикалык жардам берүү программасын колдоого алуу (калктын укуктун билим деңгээлин жогорулатуу, анын ичинде аялдардын, ошондой эле башка өлкөлөргө кетүүнүн маани –маңызын, натыйжаларын толук түшүндүрүү).

-Өлкөдө эрте турмушка чыгуу, көп аял алуучулук, кызды уурдоо жана башка кыз–келиндердин укуктарын тебелөөчү көрүнүштөрдү токтотуу боюнча масштабдуу маалымат кампаниясын ишке ашыруу(НПО жана эл аралык умюмдар мындай көрүнүштү көздүн сыртында калтырбоосу зарыл).

-Билим берүү тармагында мектеп жашынан баштап ар бир атуулдун өз алдынча ойлонуу, өзүнө сын көз караш менен кароого болгон жөндөмдүүлүгүн өркүндөтүү боюнча программаларды иштеп чыгып, аны ишке ашыруу (ар бир жаш балага жаштайынан жамандан жакшыны ажырата билүүгө, чечим кабыл алып, ал үчүн жоопкерчилик тартууга үйрөтөт).

-Мамлекеттик башкарууда өлкөдөгү аялдарга зордук-зомбулук көрсөтүүгө, радикалдык диний көз караштарды жайылтууга каршы күрөштө кыз келиндерге кандай оорун берилээрин тактоо. Мындай аялдарга зарыл болгон билим тажрыйбаны берүү. Тартип коргоо органдарынын ишмердүүлүгүн жакшыртуу менен өлкөдөгү ар кандай бөлүнүп жарылууга жол бербөө.

Автор: Эсенгул Чинара — Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз Улуттук Университетинин докторанты.

Булактар:

[1] По данным МВД КР, бывший 10 отдел

[2] Согласно обнаружениям исследования проведенного для агентства ООН Женщины, июнь 2017 г.

[3] подробнее см. сайт ГКДР http://religion.gov.kg/ru/category/analyz_rel_sit/

[4] Комиссина Ирина Николаевна, старший научный сотрудник отдела исследований современной Азии РИСИ «Движение «Таблиги джамаат»: теория и практика радикализма» Международная Политика, стр.49. [https://riss.ru/images/pdf/journal/2011/1/Komissina_2011_1.pdf] 

[5] На основе интервью с представителями администрации школ и социальными педагогами.

[6] Подробнее см. https://kaktus.media/doc/375354_my_za_prava_jenshin._v_bishkeke_proydet_miting_posviashennyy_pogibshey_byrylay.html

Эгерде Атамбаев өзү үчүн аябай ыңгайсыз абалга алып келген окуяларга  жакшылап талдоо жүргүзө турган болсо, ал өзү кетирген катачылыктарын оңой эле таап алмак. Ал эми Жээнбеков үчүн мындай катачылыктар анын президенттик башкаруусу үчүн пайдалуу сабак болмок», — бул тууралуу Эмильбек Джураевдин cabar.asia. үчүн жазган макаласында сөз болот.

Русский English (далее…)

По словам аналитика, угрозы с Афганистана обретают новый смысл в связи с тем, что часть боевиков террористической организации «Исламское государство» нашло убежище в этой стране.  (далее…)

Дастрасӣ ба манзил аз мушкили асосии сокинони шаҳри Душанбе боқӣ мондааст. Ҳарчанд сохтмони биноҳои нав дар Душанбе рӯз аз рӯз зиёд шуда истода бошанд, аммо талабот ба манзил ҳанӯз ҳам зиёд аст. То соли 2010 шаҳрдори Душанбе барои гирифтани замини назди ҳавлигӣ ҳудуди 25 ҳазор  сокини шаҳр дар навбат буданд. Аммо соли 2010 бо сабаби камбудии зиёд дар ин самт, қабули аризаи шаҳрвандон қатъ гардид. (далее…)

«Предупреждая конфликтные ситуации, учитывая интересы заинтересованных сторон и гарантируя исполнение нормативных правовых актов, повысится приток инвестиций в горнодобывающую промышленность», — резюмирует эксперт Искендер Эратов в статье, специально для cabar.asia. (далее…)

«Занимая шестое место в мире по запасам природного газа и имея, как минимум, 5 перспективных путей экспорта газа, Туркменистан сегодня использует только одно направление — китайское, отправляя в КНР ежегодно около 30 млрд куб. газа», — отмечает эксперт Руслан Изимов в статье, специально для cabar.asia. (далее…)

«Казахстан традиционно является для Душанбе своего рода гарантом сохранения геополитического баланса в регионе – прежде всего, в качестве противовеса, ввиду явных претензий Узбекистана на региональное лидерство и доминирование в двусторонних таджикско-узбекских отношениях», — отмечает политолог Парвиз Муллоджанов в статье, специально для cabar.asia. (далее…)

«Сегодня старый стереотип постепенно ломается и  страны Центральной Азии уже пытаются включить Афганистан в свои международные повестки», — отмечает политолог Рафаэль Саттаров в статье, специально для cabar.asia. (далее…)

Одно помогает детям, страдающих аутизмом, выражать свои мысли; второе позволит расширить базу работающих детей, которым нужна защита государства, а третье — лучше знать правила дорожного движения. (далее…)